JAS – – Bible en mashi du Congo

Munkwa munene oku barhumisi ba Yezu na Ekleziya

bakolaga na C.D.P.C.L. Bukavu,  bulya omu EBIBLIYA NTAGATIFU,

Verbum Bible, Kinshasa 1992, rhudômire binwa binji bya mashi.

AMARUBA GAYANDIKIRAGWA ABEMEZI BOSH!

Enshokolezi

Amaruba gayandikiragwa abemezi boshi gali nda: maguma ga Mutagatifu Yakobo, abirhi ga Mutagatifu Petro, asharhu ga Mutagatifu Yowane, na magu­ma ga Mutagatifu Yuda. Gaderhwa «katolika», kuleka aga kabiri n’aga kasharhu ga Yowane, ago maruba garhumiragwa abemezi b’Ekleziya nyinji.

Amaruba ga Mutagatifu Yakobo

Gayandikagwa na Yakobo, mwene wâbo Yezu (Mt 13,35; Mk 6,3). Ali mudahwa mukulu w’e Yeruzalemu, afira obuyemêre omu mwâka gwa 62. Amaruba gage agarhumiraga abakristu b’omu Bayahudi bali bashandabîne omu igulu, hofi h’omwaka gwa 60. Rhulagirire oku bushinganyanya burhenga emwa Nnâmahanga lyo rhukolêsa obuyemêre bwirhu bubonekere omu bijiro binja. Rhuyâke akabôlo oku bakenyi, rhucihangane okurhandûla enfûzi n’abakana. Rhuyake ebyâha by’olulimi, rhube bashinganyanya, rhuyâke n’amagene g’en’igulu. Ensiku ziyiruka, abagalîre oku babo bacifinja owafire

Amaruba marhanzi ga Mutagatifu Petro

Gayandikagwa n’omurhambo w’Entumwa erhi ali e Babiloni, yo e Roma, hofi h’omwâka gwa 63 erhi ogwa 64. Obulangalire burhumire abakristu bacîshinga ciru bakagera omu mbaka. Ebi abalêbi baderhaga rhwàbishobwîre. Rhugwasirwe rhucihangane okuzigirana. Rhumanye oku rhwe lubaga lwishogwa muli Kristu, rhumanyage okulama bwinja ekarhî k’abapagani, rhukenge abakulu b’ecihugo; abashizi bayumve bannawâbo. Abashamuka bakenge obuhya n’obuzigire bulumire omu cinyabuguma. Amango g’amalibuko, rhusimike rhunalole olwiganyo lwa Kristu wafàga aj’iyîgîriza omu irimbo n’erhi afûka abwârhala ekulyo kw’Ishe. Omu kukenga amababale ga Kristu rhucihangane okuyâka ebyâha. Kristu ye Lungere mukulu ngasi balungere omu Ekleziya bakwânîne balolerekwo. Mpu abemêzi boshi bakakenga abagula.

Amaruba ga kabiri ga Mutagatifu Petro

Gayandikagwa enyuma ly’amarhanzi ga Petro. Wabona muganda muguma wa Petro wagayandikaga. Abakristu bashobwîre obwôrhere bw’okuba bâna ba Nnâmahanga banashubûzibwa omu cinyabuguma c’abemêzi . Ngasi muguma acîhangane okuyâka abigîriza b’obunywesi. Ababî bâhanwe ci abinja bahâbwe oluhembo.

Amaruba ga Mutagatifu Yowane oku gali asharhu

Gllyandikagwa n’Entumwa Yowane, ye wanayandikaga ecitabu ca kani c’Emyanzi y’Akalembe n’ ec’Amafulûlo. Agayandikaga erhi akola mushosi, hofi h’omwâka gwa 98. Amaruba marhanzi galimwo binwa bisharhu binene. 1.Okugenda omu bumoleke kugwêrhe njira ini : okuyâka ecâha, okukulikira amarhegeko bwenêne ery’obuzigire, okurhahira omurhima oku by’en’igulu, okucîlanga oku bashombanyi ba Kristu. 2. Okulama nka bâna ba Nnâmahanga, nakwo kuli kuyâka ecâha, kukulikira amarhegeko bwenêne ery’obuzigire, n’okucîlanga oku bashombanyi ba Kristu. 3. Iriba ly’Obuzigire n’Obuyemêre ali Nyamuzinda yêne bulya ye warhanzir’irhuzigira omu kucîjira muntu kw’Omugala. Ntakwo rhwakazigira Nyamuzinda buzira kuzigira bene wirhu. Obuyemêre bwarhengaga kuli Mugala wa Nyamuzinda wahamîrize omu mîshi n’omu muko. Ye warhuhîre Mûka. Omu kuyemêra mugala wa Nyamuzinda rhuhâbwa obuzîne. Omwemêzi akaz’isengerera abanya-byâha. Omu maruba ga kabiri, mpu rhulame omu buzigire; banarhuhîre hange oku bashombanyi ba Kristu bo bakanywesi. Omu maruba ga kasharhu Yowane akunga Gayo warhabalaga ebigolo biyâlîza Emyanwi y’Akalembe, alongôzize Diyotrefi wabulaga okuyankirira abaja-bugo, ci ali akunga Demetriyo olanzire obuyemêre.

Amaruba ga Mutagatifu Yuda

Gayandikagwa na Yuda, mwene wâbo Yakobo (Yd 1), nkaba naye mwene wâbo Nyakasane (Mt 13,35), omu myâka ya 70-80. Agamaruba gayandikagwa okubwira abakristu bacilange oku bîgîriza b’obunywesi; ahûnyire abakristu bazigirane banagwâsanye omu buyemêre.

AMARUBA GA MUTAGATIFU YAKOBO

1

Omusingo

1 Yakobo, mwambali wa Nnâmahanga n’owa Nyakasane Yesu Kristu, ahânyire omusingo oku milala ikurni n’ibiri eshandabîne omu igulu!

Oku omukristu akwânîne okuyorha omu marhagulo

2 Omu marhangulo ga ngasi lubero gammuyishira, mukacishinga, bene wirhu, 3 bulya murhahabiri oku amarhangulo g’obuyemêre bwinyu kulerha galerha obuzibu bw’okulembera amalibuko. 4 Ci obwo buzibu bw’okulembera amalibuko bukole ebijiro nkana, lyo muba bantu bashingânîne na bimâna, barhabuziri cici.

Okushenga n’obulangâlire

5 Obuzire obushinganyanya muli mwe, abushenge Nnâmahanga, oshobôza boshi burhagera na buzira karhinda; abuhâbwa. 6 Ci kwônene ashenge n’obuyemêre, buzira kurhindira ciru ehitya; bulya orhindira kwo ali nka kula omuvumba w’omu nyanja guhisibwa n’okuhêkwa eyi n’eyi n’empûsi. 7 Omuntu wa bene oyo arhalangâliraga mpu ankashobôla akantu emwa Nyakasane: 8 eri nderhera-habiri, nzunguzi omu majira gâyo goshi.

Kurhi omugale ayish’iherêrekera

9 Mwene wirhu oli mukenyi acishingire obukuze bwâge, 10 n’omugale naye asîme obwirhohye bwâge, bulya kwo ayish’ikenyuka nka muligi gwa bwâso. 11 lzuba likashoshoka, linajire ecidurhudurhu, libabule olubala; obwâso bw’emburho burhoge, ohabe aha obudukuliza bwâbwo bwamaja. Ntyo kwo n’abagale baherêrekere omu njira zâbo.

Amashumi

12 Iragi lyâge omuntu olembera amarhangulo! Bulya erhi aba amagahima, anayish’ihâbwa ishungwe ly’obuzîne Nyamuzmda alaganyagya abamuzigira. 13 Ntâye obage ali omu mashumi akaderha mpu Nyamuzinda omushumisire; bulya Nyamuzinda arhankashumikwa mabî, naye arhanashumika ndi. 14 Ci ngasi muguma ashumikwa n’amîru gage mabî yêne; go gamukulula ganamugwâse. 15 N’erhi omuntu aba amayemêra ago mîru mabî, lyo gaburha ecâha, naco ecâha nka camayûs’ijirwa, canaburha olufu. 16 Mumanye mwankahabuka, bene wirhu bazigirwa. 17 Ngasi ngalo nyinja na ngasi nshôkano nkana bihubuka enyanya, birhenga emwa Nn’obulangashane, orhahinduka n’orhayishi cihoho ca muhindulo, 18 Yene walonzagya okurhuburha omu luderho lwâge lw’okuli, mpu rhube rhwe murhondêrero gw’ebiremwa byâge.

Okurhumikira Nnâmahanga kw’okunali

19 Murhahabiri aho, bene wirhu bazigirwa: ngasi muntu akâbangaduka omu kuyumvirhiza, ci arhabaga wa kuderha duba, orhanabaga wa kukunira duba . 20 Bulya obukunizi bw’omuntu burhajira omukolo gw’obushinganyanya bwa Nnâmahanga . 21 Kuziga mukwêbe kulî ngasi byoshi byankamuhemula na ngasi bisigaliza by’obubî, munayankirire n’obwirhohye akanwa ka Nyamuzinda karhwêragwa omu mirhima yinyu mpu kammucize . 22 Mube ba kujira akanwa ka Nnâmahanga, ci arhali ba kuyumvirhiza kwône, murhag’icirheba mwêne! 23 Bulya oyumvirhiza akanwa ka Nnâmahanga arhanakajire, kwo ali ak’omuntu wasinza obusù bwâge omu cilolero mpu alole iranga aburhanagwa. 24 Erhi aba amacîhenga, agende; ho n’aho anayibagira kurhi anali. 25 Ci ocisêza okumanya irhegeko limâna, lirya irhegeko lijira abantu bantagengwa, akanalisêrakwo, arhâbe wa kuyumva n’okuyibagira, ci wa kujira, oyo ye wabone iragi omu kushimba irhegeko. 26 Erhi omuntu ankaderha mpu ali mwinja omu idini lyâge, ci akaba arhish’ishuba olulimi lwâge , na ntyo acirhebe yêne, idini ly’oyo muntu liri lya busha. 27 Idini licîre lirhanalikwo ibala omu masù ga Larha Nyamuzinda, muliyumvagye: okukarhandûla enfuzi n’abakana omu malibuko gâbo, n’okucilanga buzira izâbyo en’igulu.

2

Okukenga abakenyi

1 Bene wirhu, irhondo mumanye mwankahira akabôlo omu buyemêre bwa Yezu Kristu, Nnawirhu w’irenge. 2 Erhi mwakaba mutamîre omu ndêko, hakayisha omuntu oyambîrhe engolo y’amasholo n’omushangi mwinjinja , hayishage obwo n’omukenyi oyambîrhe obwikunje, 3 n’erhi mwankahindamuka, musinze olya oyambîrhe omushangi gwalangashana, mumubwîre, erhi: Entebi eyi otamalage, waliha!» naye olya mukenyi mumubwîre, erhi: «Wehe oyimange’ halal», nisi, erhi: «Otamale aha citumbi c’amagulugu gâni;» 4 k’erhi nta kabôlo mujijire obwo, ka n’erhi murhacîjiziri batwî b’emanjaa b’enkengero mbî?

5 Leki mmubwire, bene wirhu bazigirwa! Ka Nyamuzinda arhacishogaga abakenyi b’en’igulu mpu babe bahirhi omu buyemêre, banabe mîmo y’Obwâmi alaganyagya abamuzigira? 6 Ninyu mudwîrhe mwakabôla abakenyi! Ka barhali bagale bammushoshôba? K’arhali bo bammuhêka e kagombe? 7 K’arhali bo badîrhe balogorhera Izîno linja mugashâniza? 8 Mukâshimba lirya i­rhegeko ly’oku bwâmi liri omu Mandiko lidesire, mpu: Okazigira owinyu nk’oku ocizigira wene, erhi mujizire bwinja; 9 ci mukajira akabôlo, erhi câha mujizire, n’Irhegeko lyanammukaga nka bagoma.

10 Omuntu oshimba Amarhegeko goshi, erhi ankavunamwo cinwa ciguma cône, erhi goshi agomîre. 11 Bulya owaderhaga, mpu: Orhahîra okahusha, ye wanashibig’iderha, mpu: . Orhahîra okanigana . Ntyo, ciru wankaba orhahushiri, okanigana, erhi wanavunyire Irhegeko lyoshi. 12 Enderho zinyu n’ebijiro binyu bibe nk’eby’abantu bayishi’itwîrwa olubanja n’irhegeko lirhuma abantu baba ntagengwa. 13 Bulya olubanja lurhababalira orhaba lukogo; ci olukogo kulimba lulimbira olubanja.

Obuyemêre omu bijiro bubonekera

14 Cici bikwânîne omuntu, bene wirhu, erhi ankaderha mpu agwêrhe obuyemêre, nka nta bijiro binja ajira? K’obuyemêre bwankamuciza? 15 Erhi mwene wirhu nisi erhi mwâli wirhu bankabula eci bayambala erhi eci bashêga, 16 muguma muli mwe aje aho, ababwîre, erhi: «Gendagi n’omurhûla , mukalûke , munayigurhe», ci arhacibahe eci omubiri gwâbo gulagirirekwo, kamalo kaci ebyôla byankalerha? 17 Kwo obuyemêre nabwo buli ntyo: nka burhagweêrhi bijiro binja erhi kufa bufîre lwoshi.

18 Ciru hanajira owaderha, erhi: W’oyo ogwêrhe obuyemêre, nani ngwêrhe ebijiro binja! Obwo buyemêre bwêwe burhagwêrhi bijiro binja, obunyêreke, niehe nakuyêreka obuyemêre bwâni omu bijiro byâni! 19 Oyemire oku Nyamuzinda ali muguma ye ne . Kuti kwinja! Abashetani nabo banakuyemêre, na musisi bageramwo. 20 K’olonzize okumanya, eci cingolongola, oku obuye­mêre buzira bijiro binja kugumba bugumba? 21 Ka birhali bijiro byarhumaga larha Abrahamu ayêra, erhi ahâna omugala Izaki nterekêro oku lûsho? 22 K’orhabwini obwo oku obuyemêre bwàli bulungine n’ebijiro byâge, n’oku bijiro byarhumire obuyemêre bwâge buba bwimâna! 23 Ntyo eci cinwa c’ Amandiko cayunjula, ecidesire mpu: «Abrahamu ayemire Nnâmahanga, n’okwo kwarhuma aba mushinganyanya, anayirikwa murhonyi wa Nyamuzinda». 24 Mubwînage oku bijiro birhuma omuntu ayêra, ci arhali buyemêre bwône. 25 Rahabu naye kwo na kwo, olya mukazi mugonyi. Ka birhali bijiro byarhumire ayêra, erhi ayankirira abalangûza, anabageza, omu yindi njira? 26 Nka kula omubiri gurhalimwo mûka guba gufîre, kwo n’obuyemêre burhagwêrhi bijiro buba citù.

3

Ebyâha by’olulimmi

1 Bene wirhu, mumanye muli mwe murhabâga banji balonza okuba bayigîriza; mumanyire oku olubanja lwirhu lwayish’iba ludârhi kulusha. 2 Bulya rhweshi rhweshi rhunahabuke kanji. Akaba hali orhafumwa omu binwa, oyo muntu erhi acîbêrire mulume mwimâna, owankahash’irhegeka omubiri gwâge gwoshi. 3 Rhukashwêka akanwa k’eciterusi nti Iyo cirhuyumva, citerusi coshi rhuba rhushwêsire. 4 Kandi mulole amârho g’enkuge; ciru gankaluga, ciru gankahunyangwa n’empûsi ndârhi, kurharuma garhahêkwa n’engasi ntyanguli emunda omwêrekeza alonzize. 5 Olulimi nalwo kwo na kuguma. Ciba cirumbu cityanguli, ci lwanacikungira bintu binji. Obunyi bw’enkunyankunye burhayibuza okuyôca omuzirhu munene! 6 Olulimi nalwo guba muliro, eba nshoôko y’obubî. Olulimi luba aha kagarhi k’emishaya yirhu, luyahukiza omubiri gwoshi, lunahire engulumira omu buzîne bwirhu bw’en’igulu, nk’oku lwône lugulumira n’omuliro gw’omu nyenga y’omuliro. 7 Ebyerubala bya ngasi lubero n’ebinyunyi, enjoka n’ebiyandala oku idaho, n’ensimba z’omu nyanja, byoshi byoshi bwenge bwa muntu bubirhegeka bwo bwanayôrhaga bubirhegeka. 8 Ci olutimi, nta muntu ciru n’omuguma wankahash’ilurhegeka: luba cihûsi cirhadêkerera; luyunjwîre bwôge bulimwo olufù. 9 Lwo rhugashânizamwo Nyakasane na Larha, lwo rhunahehêreramwo abantu balemagwa oku nshusho ya Nyamuzinda! 10 Omu kanwa kaguma munarhenge obwanga n’omukago! Mâshi bene wirhu, okwo kurhakwânîni. 11 K’iriba linahululemwo amîshi minja n’ama­lulu omu muloko muguma? 12 Bene wirhu k’omulehe gw’omutini gwankayanakwo amalehe g’omuzâbîbu? N’amîshi g’omu nyanja nago garhankaba minja nk’ag’omu iriba.

Obushinganyanya bwinja n’obubî

13 Ndi muli mwe oli mushinganyanya na mwenge? Ayêrekane n’olugendo lwâge lwinja oku ebijiro byâge biri bya butûdu n’obushinganyanya. 14 Ci mukaba ba mujina n’obumvu omu murhima, mukanaba ba nnongwe, murhacicîkungaga; murhananywerheraga okuli. 15 Obushinganyanya bwa bene obwo arhali enyanya buhubuka; ci buli bw’en’igutu, buli bwa ngeso mbî, buli bwa kuli shetani, 16 bulya aha obumvu n’ennongwe bifulukira harhabula kavulindi n’ebi­ndi bibî bya ngasi lubero. 17 Obushinyanya bw’enyanya bwôhe, burhanzi buba bucêse kandi buba bwa murhûla, buba bwa lukogo, butûla, buyunjwîre bwonjo n’emburho nyinja^a, burhajira kabôlo, burhanalyâliha. 18 Emburho y’obushinganya erhabibwa aharhali murhûla, erhanakwânana abarhali ba murhûla.

4

Okuyôrha bwinja

1 Ngahi ebîrha n’entambala birhenga mu!i mwe K’arhali omu mîru ginyu mabî gakatula entambala omu birumbu binyu? 2 Erhi mucîfinja akantu murhagwêrhi, munajekwo mukola mwaniga. Mukayagalwa n’ehi murhankabona, munatule entambala mulwe amatumu. Murhajira bici bulya murhahûna bici. 3 Mukahûna murhahâbwa, bulya munahûne kubî, mpu mubone ebi mwagula amasîma mabî. 4 Ezi ndyâlya, ka kuhaba muhabire oku okuyinjibana igulu kuli kushombana na Nnâmahanga? Kwo kuderha oku owalonza okuba mwîra w’igulu anacijire mushombanyi wa Nyamuzinda. 5 Ka mwehe mumanyire mpu Amandiko busha gaderhire, mpu: «Omûka arhuhiragamwo, Nyamuzinda aguzigira n’obuyâgalwa?» 6 Kwo kunarhuma arhugabira enshôkano elushire. Amandiko kwo kadesire mpu^b: Abacibonyi Nyamuzinda kucika abacika, ci abirhohye bo ashobôza engalo yage. 7 Kuziga lero mukayumva Nnâmahanga; mulwise shetani, mwabona oku ammuyakira kulî. 8 Yegeri Nyamuzinda, naye ammuyegerera. Kalabi enfune zinyu, mwe banya-byâha; cêsi emirhima yinyu, ezi nderhera-habiri.. 9 Mulakire ebyâha binyu, mujire emishîbo, munabande e­ndulu. Amasheka ginyu gashube mirenge, n’amasîma ginyu gahinduke mishîbo. 10 Mucîrhohye embere za Nyakasane, naye ammukuza. 11 Muleke okukaz’iderhana kubî, bene wirhu. Oderhera mwene wabo kubî, nisi erhi omutwîra olubanja, erhi Irhegeko aderhire kubî, erhi lyo anatwîrîre olubanja. N’erhi wankatwîra lrhegeko olubanja, obwo erhi orhaciri mushimbulizi w’Irhegeko, ci erhi okola mutwî w’olubanja walyo. 12 Omurhegesi n’omutwî w’emanja ali muguma dolodolo, ye gwêrhe obuhashe bw’okuciza n’okuyîrha. Nawe oligi ndi mpu wacihambira okutwîra owinyu olubanja?.

Abahirhi bacîmanye, bacîkeke!

13 Yumvagyi ninyu we banakulâlira, mpu: «Ene erhi irhondo rhwâja muli cishagala cilebe, rhwayûsamwo omwâka, rhwarhimbûla rhunayunguke». 14 K’erhi mumanyirage obwo kurhi irhondo mwâba? Obuzîne bwinyu buli cici? Muli mugi gubonekana hisanzi hitya, okuhandi guhirigirhe. 15 Kumanya murhankaderha erhikwo, mpu: «Nyakasane akalonza, rhwâba rhucirimwo omûka, rhujire kantu kalebe na kalebe». 16 Ci mwehe, banyandumà, mudwîrhe mwacîkungira obucîbone bwinyu! Ngasi bukuze bwa bene obwo buli bubî. 17 Ntyo, omanyire aminja ankajira, akanabula bwagajira, erhi câha ajizire.

5

1 Oku bwinyu ninyu mwe bagale! Mulake, munabande endûlù kuli kabutindi wâmmuyishira! 2 Obuhirhi bwinyu bwabozire, n’emyambalo yinyu yalundirwe n’enshwa. 3 Amasholo ginyu n’ensaranga zinyu byalibirwe n’engisha, n’engisha zâbyo zo zayish’immuyâgiriza zinasirize emibiri yinyu nka kula omuliro gujira. Neci, mwamanyir’ibîka erhi mubîka omu nsiku nzinda! 4 Ka murhabwîni oku oluhembo mwàyimaga abakozi basârûlaga amashwa ginyu ludwîrhe lwabanda endûlu n’oku emirenge y’abo basârûzi yahisire omu marhwiri ga Nyakasane Nyamuzinda w’emirhwe? 5 En’igulu mwarhogwîre mwanacîsîmîsa, mwayigusize amîru ginyu nk’oku lusiku lw’okuhuma omu mwamba. 6 Mwayâgiriza omushinganyanya mwanamuyîrha; arhaderhaga mpu acîfûngira .

Amahano mazinda.

7 Mucihangane okulembera amalibuko, bene wirhu, kuhika Nyakasane ayishe. Ka murhabona oku omuhinzi, erhi alinda emburho àkoyeraga y’omu kwâge, anahulike, alinge enkuba y’omuhangûko n’eya lukanga enie. 8 Mucihumbire ninyu; musêze emirhima omu nda, bulya Nyakasane ali hofi ayishe. 9 Murhakag’ibêrana burhe, bene wirhu, murhag’itwîrwa oluganja. Omutwî w’emanja oyu wammuhika aha luso! 10 Bene wirhu, mulolere oku balêbi baderhaga oku izîno lya Nyakasane; mushimbe olwiganyo lwâbo omu kucihangâna n’omu kulembera amalibuko. 11 Neci, kuderha rhubaderha bany’iragi. Balya bacîkanyakanyize. Mwayumvîrhe bakunga oku Ayubu acihangânaga, mwanabona oluhembo Nyakasane àmuhîre^c. Bulya Nyakasane aba wa lukogo na wa bwonjo bunji^d.

12 Cibwenêne, bene wirhu, mumanye mwankakacîgasha: arhali oku izîno ly’amalunga, erhi ly’igulu, nisi erhi oku yindi ndahiro. «Neci» winyu abe «neci», na «nanga» winyu abe «nanga» Iyo murhayish’iyâga omu lubanja. 13 Erhi hankaba oli omu malibuko muli mwe, ashenge. N’oshagalusire, ayibe ennanga.

14 Erhi hankajira owalwâla muli mwe, anahamagale abadâhwa b’Ekleziya, bamusengerere, banamush’îge amavurha oku izîno lya Nyakasane. 15 Omusengero gw’obuyemêre gwanafumya omulwâla; Nyakasane anamuyinamula, n’akaba ajizire ebyâha, anabikûlirwa. 16 Kuziga mukafulûlirana ebyâha binyu, munakasengererana, lyo mufuma. Omusengero gw’omushinganyanya washenga n’omurhima gwâge gwoshi gujira buhashe bunji. 17 Eliya ali muntu akirhu; ashenga n’omurhima gwâge mpu enkuba erhaniaga, n’enkuba yajira myâka isharhu na myezi ndarhu erhaboneka omu igulu. 18 Ashub’ija aho, ashenga, lero enkuba yarhenga e malunga, n’obudaka bwayêra emburho. 19 Bene wirhu, erhi muli mwe hankajira owahabuka, arhenge omu njira y’okuli, n’owundi amugalule, 20 owahabûla omunya-byâha, amurhenze omu njira ali ahabukîremwo, amaye oku obuzîne bwâge abucizize olufù, n’oku âbabalirwa byâha mwandu.

---

 ^a3.17 : Emburho nyinja byo bijiro binja.

 ^b4.6 : Mig 3, 34; Ayu 40, 12

 ^c5.11 : Ayu 21-22; 42, 10-17.

 ^d5.11 : Lul 102 (103), 8.