1T I – – DRC MASHI HEBREW BIBLE and MASHI GREEK

Munkwa munene oku barhumisi ba Yezu na Ekleziya

bakolaga na C.D.P.C.L. Bukavu,  bulya omu EBIBLIYA NTAGATIFU,

Verbum Bible, Kinshasa 1992, rhudômire binwa binji bya mashi.

AMARUBA MARHANZI MUTAGATIFU PAOLO AYANDIKIRAGA TIMOTEYO

Amaruba emwa Timoteyo gombi n’amaruba emwa Tito gaderhwa Maruba emwa Balungere. Gayêrekire kurhi owahîrwe ecinyabuguma arhambula kurhi akwânîne ayôrhe na bici akwânîne akajira. Gayerekire obuhabûzi bw’ecigabi c’Ekleziya lungere ahâbirwe: «1, 18 Ly’irhegeko nkuhîre eryo, mwâna wâni Timoteyo; lilingânîne amalêbi bakulêbagakwo . Kukwânîne ago malêbi gakuzibuhye, ly’olwa entambala nyinja, 19 onayôrhe ogwêrhe obuyemêre n’omurhima nkana; bulya erhi babirikirira, baguma bâlohama omu by’obuyemêre. 20 Muli bo muli Himeneyo na Alexandro, nakwêbaga Shetani, nti lyo irhondo barhacishub’ilogorha.»

«3, 14 Nkuyandikire okwo erhi nanangalire nti nayisha emwawe duba. 15 Ci nkayish’ilegama okuyisha, nnonzize omanye kurhi okwânîne okukayôrha omu nyumpa ya Nyamuzinda, yo Ekleziya ya Nnâmahanga ozîne, gwo mutungo co na ciriba c’okuli.»

Lungere w’ecinyabuguma agwasirwe acikenge anakengese emirhwe n’empiriri ziri omu Ekleziya: ab’episkopi, abadâhwa, abashamasi, abacifinja okuba balungere, abalume n’abakazi, abakana n’enfûzi na ngasi cigamba, abayîgiriza nkana n’abanywesi; abajà na ba nnawâbo.

« 4, 13 Omu kulinda oku nayisha, ocîsêzagye okukasoma, okukahanula n’okukayigîriza. 14 Orhabulaga kwashîbirira enshôkano ekulimwo, erya nshôkano wahâbagwa n’abalêbi, bulya endeko y’abadâhwa ekulambulirakwo amaboko. 15 Okwo okunanirize omu murhima; ocîshwêkerekwo weshi weshi. Lyo boshi babona oku odwîrhe waja embere. 16 Ocimanye wêne, omanye n’enyigîrizo zâwe; onazisêrekwo. Okajira ntyo, waciciza wene, onacize abakuyumvirhiza.»

1

Omusingo

1 Paolo, ntumwa ya Yezu Kristu oku irhegeko lya Nyamuzinda, Muciza wirhu, n’erya Kristu Yezu, bulangalire bwirhu, 2 kuli Timoteyo, mugala w’okuli omu buyemêre: enshôkano, obwonjo n’obuholo bikugabirwe na Nyamuzinda Ishe na Nnawirhu Kristu Yezu!

Okucîlanga oku bigîriza b’obunywesi

3 Bulya nja e Macedoniya, nakuhunyire nti osigale e Efezi, lyo ohanza balya bandi okukayigîriza ezago-zago nyigîrizo, 4 n’okuyemêra emigani necinyamulala c’amaburhwa garhaheka. Ebyo byoshi kavange bilêrha ahali h’okurhabâla omukolo gwa Nyamuzinda gw’obuyemêre. 5 Omu kurhegeka ntyo, kulonza nnonzize okulêrha obuzigire burhenga omu murhima gucîre, n’omu nkengêro nkana, n’omu buyemêre burhalimwo bulyâlya. 6 Erhi baleka eyo njira, baguma bahabusire, bahinduka bakadebende; 7 bo balya balonza oku badwîrhe bahamîriza, bayigîriza b’Amarhegeko, n’obwo barhamanyiri ebi badwîrhe baderha n’ebi badwîrhe bahamîriza.

Omukolo gw’okunali gw’lrhegeko

8 Neci, Irhegeko liri linja likakolêsibwa okushingânîne^a. 9 Kukwânîne oku­manya oku lirhajiriragwa bashinganyanya, ci byâbi^b lyajiriragwa n’abagoma, emihera n’abanya-byâha, abarhakenga Nyamuzinda n’abamulogorhera, abayiîrha bîshe na bannina, n’ebishumusi, 10 abagonyi n’entazi, abarhunzi b’abantu n’abanywesi, abalahira ebîra n’abajira ngasi kantu karhashingânîni enyigîrizo z’okuli· 11 zo zirya nyigîrizo ziba omu Myanzi y’Akalembe y’irenge lya Nyamuzinda w’obukuze nabisibagwa.

Paolo ali mwishogwa

12 Mvuzire Nnawirhu Kristu omunkwa, owampaga emisi, kulya kuba acinyikubagire, ampamagala mpu mbe muja-bugo wâge, 13 n’obwo nakag’imulogorhera burhanzi, nakalibuza abaganda bâge nanakabajâcira. Ci kwônene anfîre lukogo, bulya omu buhwinja najiraga okwo, erhi ntagwêrhi buyemêre. 14 N’enshôkano ya Nnawirhu yanacigandâza muli nie haguma n’obuyemêre n’obuzigire buli muli Kristu Yezu. 15 Aka kanwa kali k’okuli kanakwânîne okuyemêrwa lwoshi: Kristu Yezu ayishire en’igulu mpu acize abanya-byâha, nie na wa burhanzi muli bo. 16 N’akaba nabêrirwe obwonjo, kwali kuderha mpu, muli nie wa burhanzi, Yezu Kristu ayêrekane olukogo lwâge lwoshi, mpu nambe lwiganyo lw’abâmuyemêre lyo babona obuzîne bw’ensiku n’amango . 17 Kuli Mwâmi w’ensiku n’amango, Mwâmi orhankafa, orhanabonekana, Nyamuzinda muguma dolodolo, obukuze n’irenge emyâka n’emyâka! Neci ntyo!

Mpu Timoteyo asêre omu buyemêre

18 Ly’irhegeko nkuhîre eryo, mwâna wâni Timoteyo; lilingânîne amalêbi bakulêbagakwo . Kukwânîne ago malêbi gakuzibuhye, ly’olwa entambala nyinja, 19 onayôrhe ogwêrhe obuyemêre n’omurhima nkana; bulya erhi babirikirira, baguma bâlohama omu by’obuyemêre. 20 Muli bo muli Himeneyo na Alexandro, nakwêbaga Shetani, nti lyo irhondo barhacishub’ilogorha.

ΠΡΟΣ ΤΙΜΟΘΕΟΝ Α 1

1 Παῦλος ἀπόστολος Χριστοῦ Ἰησοῦ κατ’ ἐπιταγὴν θεοῦ σωτῆρος ἡμῶν καὶ Χριστοῦ Ἰησοῦ τῆς ἐλπίδος ἡμῶν 2 Τιμοθέῳ γνησίῳ τέκνῳ ἐν πίστει, χάρις ἔλεος εἰρήνη ἀπὸ θεοῦ πατρὸς καὶ Χριστοῦ Ἰησοῦ τοῦ κυρίου ἡμῶν. 3 Καθὼς παρεκάλεσά σε προσμεῖναι ἐν Ἐφέσῳ πορευόμενος εἰς Μακεδονίαν, ἵνα παραγγείλῃς τισὶν μὴ ἑτεροδιδασκαλεῖν 4 μηδὲ προσέχειν μύθοις καὶ γενεαλογίαις ἀπεράντοις, αἵτινες ἐκζητήσεις παρέχουσιν μᾶλλον ἢ οἰκονομίαν θεοῦ τὴν ἐν πίστει. 5 τὸ δὲ τέλος τῆς παραγγελίας ἐστὶν ἀγάπη ἐκ καθαρᾶς καρδίας καὶ συνειδήσεως ἀγαθῆς καὶ πίστεως ἀνυποκρίτου, 6 ὧν τινες ἀστοχήσαντες ἐξετράπησαν εἰς ματαιολογίαν 7 θέλοντες εἶναι νομοδιδάσκαλοι, μὴ νοοῦντες μήτε ἃ λέγουσιν μήτε περὶ τίνων διαβεβαιοῦνται.  8 Οἴδαμεν δὲ ὅτι καλὸς ὁ νόμος, ἐάν τις αὐτῷ νομίμως χρῆται, 9 εἰδὼς τοῦτο, ὅτι δικαίῳ νόμος οὐ κεῖται, ἀνόμοις δὲ καὶ ἀνυποτάκτοις, ἀσεβέσιν καὶ ἁμαρτωλοῖς, ἀνοσίοις καὶ βεβήλοις, πατρολῴαις καὶ μητρολῴαις, ἀνδροφόνοις 10 πόρνοις ἀρσενοκοίταις ἀνδραποδισταῖς ψεύσταις ἐπιόρκοις, καὶ εἴ τι ἕτερον τῇ ὑγιαινούσῃ διδασκαλίᾳ ἀντίκειται 11 κατὰ τὸ εὐαγγέλιον τῆς δόξης τοῦ μακαρίου θεοῦ, ὃ ἐπιστεύθην ἐγώ. 12 Χάριν ἔχω τῷ ἐνδυναμώσαντί με Χριστῷ Ἰησοῦ τῷ κυρίῳ ἡμῶν, ὅτι πιστόν με ἡγήσατο θέμενος εἰς διακονίαν 13 τὸ πρότερον ὄντα βλάσφημον καὶ διώκτην καὶ ὑβριστήν, ἀλλ’ ἠλεήθην, ὅτι ἀγνοῶν ἐποίησα ἐν ἀπιστίᾳ· 14 ὑπερεπλεόνασεν δὲ ἡ χάρις τοῦ κυρίου ἡμῶν μετὰ πίστεως καὶ ἀγάπης τῆς ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ. 15 πιστὸς ὁ λόγος καὶ πάσης ἀποδοχῆς ἄξιος, ὅτι Χριστὸς Ἰησοῦς ἦλθεν εἰς τὸν κόσμον ἁμαρτωλοὺς σῶσαι, ὧν πρῶτός εἰμι ἐγώ. 16 ἀλλὰ διὰ τοῦτο ἠλεήθην, ἵνα ἐν ἐμοὶ πρώτῳ ἐνδείξηται Χριστὸς Ἰησοῦς τὴν ἅπασαν μακροθυμίαν πρὸς ὑποτύπωσιν τῶν μελλόντων πιστεύειν ἐπ’ αὐτῷ εἰς ζωὴν αἰώνιον. 17 Τῷ δὲ βασιλεῖ τῶν αἰώνων, ἀφθάρτῳ ἀοράτῳ μόνῳ θεῷ, τιμὴ καὶ δόξα εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων, ἀμήν. 18 Ταύτην τὴν παραγγελίαν παρατίθεμαί σοι, τέκνον Τιμόθεε, κατὰ τὰς προαγούσας ἐπὶ σὲ προφητείας, ἵνα στρατεύῃ ἐν αὐταῖς τὴν καλὴν στρατείαν 19 ἔχων πίστιν καὶ ἀγαθὴν συνείδησιν, ἥν τινες ἀπωσάμενοι περὶ τὴν πίστιν ἐναυάγησαν, 20 ὧν ἐστιν Ὑμέναιος καὶ Ἀλέξανδρος, οὓς παρέδωκα τῷ σατανᾷ, ἵνα παιδευθῶσιν μὴ βλασφημεῖν.

2

Okusengerera abantu boshi

1 Kulusha byoshi, mpunyire nti bashenge, baharâmye, basengere, banavugire abantu boshi omunkwa: 2 abami n’abarhegesi boshi, lyo rhubona aka­Iamo k’omurhûla buzira kavulindi, omu bukombêdu n’omu bugula. 3 Okwo kuli kwinja kunasimîsa Omuciza wirhu Nyamuzinda, 4 olonza abantu boshi bacunguke banahash’imanya eby’okuli. 5 Bulya Nyamuzinda aba muguma yeêne; n’omwimangizi ekarhî ka Nyamuzinda n’abantu naye aba muguma, anali muntu, ye Kristu Yezu, 6 wacihanaga yêne mpu abe mpongano^c oku bantu boshi. Obwo bwo buhamîrizi Nnâmahanga yêne ahanaga omu mango ali erhi atwîre, · 7 bwo nanarholeragwa mpu mbe muja-bugo na ntumwa yabo, -ndesire okuli, ntanywêrha-, mpu nyigîrize abapagani obuyemêre n’okuli . 8 Neci, nnonzize abalume bakashenga hoshi hoshi, bakalambûlira amaboko gâbo gacîre e­nyanya, buzira karhinda na buzira nnongwe.

Oku abakazi bakwânîne okuyôrha.

9 Abakazi nabo bayambale emyambalo ebakwânîne, babe n’obukenge n’o­lugero; baleke okukahunga emviri zâbo n’okukayambala amasholo nisi erhi amagerha n’emishangi y’engulo ndârhi; 10 Ci bakaz’ishibirira ebijiro binja, nka kulya kunashingânîne abakazi baciderha bakombêdu. 11 Amango g’enyigîrizo, kukwânîne omukazi ahulike n’obukenge. ­ 12 Ntahiri omukazi obuyemêre bw’okuyigîriza erhi okurhegeka omulume; ahulike. 13 K’arhali Adarnu ye warhangag’ilemwa, na Eva akulikira? 14 Arhanali Adarnu warhebagwa; ci omukazi erhi aba amarhebwa, ahirima omu câha. 15 Ci kwônene ayish’icunguka omu kuba muzîre, caziga ayôrhe ali mucêse omu buyemêre n’omu buzigire n’omu butagatifu.

ΠΡΟΣ ΤΙΜΟΘΕΟΝ Α 2

1 Παρακαλῶ οὖν πρῶτον πάντων ποιεῖσθαι δεήσεις προσευχὰς ἐντεύξεις εὐχαριστίας ὑπὲρ πάντων ἀνθρώπων, 2 ὑπὲρ βασιλέων καὶ πάντων τῶν ἐν ὑπεροχῇ ὄντων, ἵνα ἤρεμον καὶ ἡσύχιον βίον διάγωμεν ἐν πάσῃ εὐσεβείᾳ καὶ σεμνότητι. 3 τοῦτο καλὸν καὶ ἀπόδεκτον ἐνώπιον τοῦ σωτῆρος ἡμῶν θεοῦ, 4 ὃς πάντας ἀνθρώπους θέλει σωθῆναι καὶ εἰς ἐπίγνωσιν ἀληθείας ἐλθεῖν. 5Εἷς γὰρ θεός, εἷς καὶ μεσίτης θεοῦ καὶ ἀνθρώπων, ἄνθρωπος Χριστὸς Ἰησοῦς, 6 ὁ δοὺς ἑαυτὸν ἀντίλυτρον ὑπὲρ πάντων, τὸ μαρτύριον καιροῖς ἰδίοις. 7 εἰς ὃ ἐτέθην ἐγὼ κῆρυξ καὶ ἀπόστολος, ἀλήθειαν λέγω οὐ ψεύδομαι, διδάσκαλος ἐθνῶν ἐν πίστει καὶ ἀληθείᾳ. 8 Βούλομαι οὖν προσεύχεσθαι τοὺς ἄνδρας ἐν παντὶ τόπῳ ἐπαίροντας ὁσίους χεῖρας χωρὶς ὀργῆς καὶ διαλογισμοῦ.  9 Ὡσαύτως [καὶ] γυναῖκας ἐν καταστολῇ κοσμίῳ μετὰ αἰδοῦς καὶ σωφροσύνης κοσμεῖν ἑαυτάς, μὴ ἐν πλέγμασιν καὶ χρυσίῳ ἢ μαργαρίταις ἢ ἱματισμῷ πολυτελεῖ, 10 ἀλλ’ ὃ πρέπει γυναιξὶν ἐπαγγελλομέναις θεοσέβειαν, δι’ ἔργων ἀγαθῶν.  11 Γυνὴ ἐν ἡσυχίᾳ μανθανέτω ἐν πάσῃ ὑποταγῇ· 12 διδάσκειν δὲ γυναικὶ οὐκ ἐπιτρέπω οὐδὲ αὐθεντεῖν ἀνδρός, ἀλλ’ εἶναι ἐν ἡσυχίᾳ. 13 Ἀδὰμ γὰρ πρῶτος ἐπλάσθη, εἶτα Εὕα. 14 καὶ Ἀδὰμ οὐκ ἠπατήθη, ἡ δὲ γυνὴ ἐξαπατηθεῖσα ἐν παραβάσει γέγονεν· 15 σωθήσεται δὲ διὰ τῆς τεκνογονίας, ἐὰν μείνωσιν ἐν πίστει καὶ ἀγάπῃ καὶ ἁγιασμῷ μετὰ σωφροσύνης·

3

Lungere erhi Nnâbadahwa

1 Olu luderho luli lw’okuli: erhi omuntu ankacifinja okuba lungere, erhi mukolo mwinja acîfinjire. 2 Lungere akwânîne abe muntu mwêru-kwêru, owajire omu buhya liguma lyône; arhabaga mudâdà, ci abe murhondêza na mukengwa; abe muntu oyish’ihandîsa ebigolo n’owankahashib’iyigîriza; 3 arhabaga mulalwe, nisi erhi mulwi, ci abe mutûdu; arhabaga wa nnongwe, arhanabaga wa magene g’eby’en’igulu. 4 Amany’irhegeka bwinja enyumpa yâge, analere abâna bâge omu bukenge n’omu bworhere nkana. 5 Bulya, omuntu orhish’irhegeka eyâge nyumpa, kurhi ankahash’ishîbirira Ekleziya ya Nnâmahanga? 6 Arhabaga mukristu muhyâhya, ly’arharhunda n’obucîbone, obone amahirima mwo cirya câha Shetani ahirimagamwo. 7 Kukwânîne aderherwe obuhamîrizi bwinja n’abantu b’embuga, lyarhagayaguzibwa arhanag’igwa omu mirhego ya Shetani.

Abashamasi

8 Abashamasi nabo kwo na kwo, babe bantu bakengwa, barhabaga ba kuderha kubiri, babe ba lugero omu kunywa, barhabaga bantu ba kulonza obunguke bubî. 9 Balange ihwe ly’obuyemêre omu murhima gucîre. 10 Nabo kukwânîne barhang’ibarhangula, n’akaba ntâco bababwînekwo, bayemêrwe omu mukolo gw’obushamasi. 11 Abakazi nabo^d kwo na kuguma, babe bakengwa, barhabaga ba kalimi, barhabaga badambye, bakwânane okucîkubagirwa muli byoshi. 12 Abashamasi babe bantu bàjîre omu buhya liguma lyône, bamany’ilera kwinja abâna bâbo n’okurhegeka enyumpa zâbo. 13 Bulya abajira kwinja omukolo gwâbo gw’obushamasi, bayish’ikwânana ecikono c’okukengwa n’okuba ntwâli omu buyemêre buli muli Yezu Kristu.

Ihwe rhugashâniza omu Ekleziya

14 Nkuyandikire okwo erhi nanangalire nti nayisha emwawe duba. 15 Ci nkayish’ilegama okuyisha, nnonzize omanye kurhi okwânîne okukayôrha omu nyumpa ya Nyamuzinda, yo Ekleziya ya Nnâmahanga ozîne, gwo mutungo co na ciriba c’okuli. 16 Neci, ntâye wankakulahira, liri likulu ihwe^e rhugashâniza: Lyabonekîne omu mubiri^f, lyayêra muli Mûka Mutagatifu, lyabonwa na bamalahika, lyamanyisibwa omu mashanja, lyayemêrwa omu igulu, lyahêkwa omu irenge.

ΠΡΟΣ ΤΙΜΟΘΕΟΝ Α 3

1 πιστὸς ὁ λόγος Εἴ τις ἐπισκοπῆς ὀρέγεται, καλοῦ ἔργου ἐπιθυμεῖ. 2 δεῖ οὖν τὸν ἐπίσκοπον ἀνεπίλημπτον εἶναι, μιᾶς γυναικὸς ἄνδρα, νηφάλιον σώφρονα κόσμιον φιλόξενον διδακτικόν, 3 μὴ πάροινον μὴ πλήκτην, ἀλλ’ ἐπιεικῆ ἄμαχον ἀφιλάργυρον, 4 τοῦ ἰδίου οἴκου καλῶς προϊστάμενον, τέκνα ἔχοντα ἐν ὑποταγῇ, μετὰ πάσης σεμνότητος 5 ( εἰ δέ τις τοῦ ἰδίου οἴκου προστῆναι οὐκ οἶδεν, πῶς ἐκκλησίας θεοῦ ἐπιμελήσεται;), 6 μὴ νεόφυτον, ἵνα μὴ τυφωθεὶς εἰς κρίμα ἐμπέσῃ τοῦ διαβόλου. 7 δεῖ δὲ καὶ μαρτυρίαν καλὴν ἔχειν ἀπὸ τῶν ἔξωθεν, ἵνα μὴ εἰς ὀνειδισμὸν ἐμπέσῃ καὶ παγίδα τοῦ διαβόλου. 8 Διακόνους ὡσαύτως σεμνούς, μὴ διλόγους, μὴ οἴνῳ πολλῷ προσέχοντας, μὴ αἰσχροκερδεῖς, 9 ἔχοντας τὸ μυστήριον τῆς πίστεως ἐν καθαρᾷ συνειδήσει. 10 καὶ οὗτοι δὲ δοκιμαζέσθωσαν πρῶτον, εἶτα διακονείτωσαν ἀνέγκλητοι ὄντες.  11 Γυναῖκας ὡσαύτως σεμνάς, μὴ διαβόλους, νηφαλίους, πιστὰς ἐν πᾶσιν. 12 διάκονοι ἔστωσαν μιᾶς γυναικὸς ἄνδρες, τέκνων καλῶς προϊστάμενοι καὶ τῶν ἰδίων οἴκων. 13 οἱ γὰρ καλῶς διακονήσαντες βαθμὸν ἑαυτοῖς καλὸν περιποιοῦνται καὶ πολλὴν παρρησίαν ἐν πίστει τῇ ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ. 14 Ταῦτά σοι γράφω ἐλπίζων ἐλθεῖν πρὸς σὲ ἐν τάχει· 15 ἐὰν δὲ βραδύνω, ἵνα εἰδῇς πῶς δεῖ ἐν οἴκῳ θεοῦ ἀναστρέφεσθαι, ἥτις ἐστὶν ἐκκλησία θεοῦ ζῶντος, στῦλος καὶ ἑδραίωμα τῆς ἀληθείας. 16 καὶ ὁμολογουμένως μέγα ἐστὶν τὸ τῆς εὐσεβείας μυστήριον· ὃς ἐφανερώθη ἐν σαρκί, ἐδικαιώθη ἐν πνεύματι, ὤφθη ἀγγέλοις, ἐκηρύχθη ἐν ἔθνεσιν, ἐπιστεύθη ἐν κόσμῳ, ἀνελήμφθη ἐν δόξῃ.

4

Abigîriza b’obunywesi

1 Mûka Mutagatifu akudesire n’obwâlagale oku, omu nsiku nzinda, baguma bâhakana obuyemêre, bashimbe abazimu b’okurhebana n’enyigîrizo za shetani; 2 bârhebwa n’abanywesi balyâlya, bananisirwe ecuma c’omuliro^g omu murhima gwâbo.

3 Bâkahanza obuhya: n’ebiryo Nyamuzinda alemaga mpu abemêzi n’abayishi okuli bakabilya omu kuvuga omunkwa. 4 Bulya ngasi kantu Nyamuzinda alemire kali kinja, na ntâco cankahanzibwa nka cikolêsibwe omu kuvuga omunkwa; 5 kulya kuba cicêsibwe n’oluderho Iwa Nnâmahanga n’omusengero. 6 Omu kurhondêreza bene wirhu ebyo, wâba murhumisi nkana wa Kristu Yezu, waleragwa n’ebinwa by’obuyemêre n’eby’enyigîrizo nyinja wasêzirekwo . 7 Ci emigani erhagwêrhi nda na mugongo n’ebijalîzi by’abagikulu, okabiyâka; ci okaz’ikombêra oburhumisi bwa Nnâmahanga erhikwo. 8 Bulya okushîbirira emisi y’omubiri kurhagwêrhi kamalo kanene; ci okukombêra obu­rhumisi bwa Nnâmahanga kukwânana muli byoshi, bulyâla kwalaganyizibwe obuzîne bwa bunôla n’obwaciyisha. 9 Ako kanwa kali k’okuli kanakwânîne okuyemêrwa lwoshi. 10 Okwôla kwo kurhuma rhulibuka n’okulwa entambala, bulya rhulangalire Nyamuzinda ozîne, ye Muciza w’abantu boshi, ci bwenêne ow’abemêzi. 11 Kwo wakahanula ntyo n’okuyigîriza.

12 Ntâye ogayaguzagye obusole bwâwe; ci obe lwiganyo oku bemêzi omu nderho, omu lugendo, omu buzigire, omu buyemêre, n’omu bucêse bw’omurhima. 13 Omu kulinda oku nayisha, ocîsezagye okukasoma, okukahanûla n’okukayigîriza. 14 Orhabulaga kwashîbirira enshôkano ekulimwo^h, erya nshôkano wahâbagwa n’abalêbiⁱ, bulya endêko y’abadâhwa ekulambûlirakwo amaboko^j. 15 Okwo okunanîrize omu murhima; ocîshwêkerekwo weshi weshi, lyo boshi babona oku odwîrhe waja embere. 16 Ocîmanye wêne, omanye n’enyigîrizo zâwe; onazisêrekwo. Okajira ntyo, wacîciza wêne, onacize abakuyumvirhiza.

ΠΡΟΣ ΤΙΜΟΘΕΟΝ Α 4

1Τὸ δὲ πνεῦμα ῥητῶς λέγει ὅτι ἐν ὑστέροις καιροῖς ἀποστήσονταί τινες τῆς πίστεως προσέχοντες πνεύμασιν πλάνοις καὶ διδασκαλίαις δαιμονίων, 2ἐν ὑποκρίσει ψευδολόγων, κεκαυστηριασμένων τὴν ἰδίαν συνείδησιν, 3κωλυόντων γαμεῖν, ἀπέχεσθαι βρωμάτων, ἃ ὁ θεὸς ἔκτισεν εἰς μετάλημψιν μετὰ εὐχαριστίας τοῖς πιστοῖς καὶ ἐπεγνωκόσιν τὴν ἀλήθειαν. 4ὅτι πᾶν κτίσμα θεοῦ καλὸν καὶ οὐδὲν ἀπόβλητον μετὰ εὐχαριστίας λαμβανόμενον· 5ἁγιάζεται γὰρ διὰ λόγου θεοῦ καὶ ἐντεύξεως. 6Ταῦτα ὑποτιθέμενος τοῖς ἀδελφοῖς καλὸς ἔσῃ διάκονος Χριστοῦ Ἰησοῦ, ἐντρεφόμενος τοῖς λόγοις τῆς πίστεως καὶ τῆς καλῆς διδασκαλίας ᾗ παρηκολούθηκας· 7τοὺς δὲ βεβήλους καὶ γραώδεις μύθους παραιτοῦ. Γύμναζε δὲ σεαυτὸν πρὸς εὐσέβειαν· 8ἡ γὰρ σωματικὴ γυμνασία πρὸς ὀλίγον ἐστὶν ὠφέλιμος, ἡ δὲ εὐσέβεια πρὸς πάντα ὠφέλιμός ἐστιν ἐπαγγελίαν ἔχουσα ζωῆς τῆς νῦν καὶ τῆς μελλούσης. 9πιστὸς ὁ λόγος καὶ πάσης ἀποδοχῆς ἄξιος· 10εἰς τοῦτο γὰρ κοπιῶμεν καὶ ἀγωνιζόμεθα, ὅτι ἠλπίκαμεν ἐπὶ θεῷ ζῶντι, ὅς ἐστιν σωτὴρ πάντων ἀνθρώπων μάλιστα πιστῶν. 11Παράγγελλε ταῦτα καὶ δίδασκε. 12Μηδείς σου τῆς νεότητος καταφρονείτω, ἀλλὰ τύπος γίνου τῶν πιστῶν ἐν λόγῳ, ἐν ἀναστροφῇ, ἐν ἀγάπῃ, ἐν πίστει, ἐν ἁγνείᾳ. 13ἕως ἔρχομαι πρόσεχε τῇ ἀναγνώσει, τῇ παρακλήσει, τῇ διδασκαλίᾳ. 14μὴ ἀμέλει τοῦ ἐν σοὶ χαρίσματος, ὃ ἐδόθη σοι διὰ προφητείας μετὰ ἐπιθέσεως τῶν χειρῶν τοῦ πρεσβυτερίου. 15ταῦτα μελέτα, ἐν τούτοις ἴσθι, ἵνα σου ἡ προκοπὴ φανερὰ ᾖ πᾶσιν. 16ἔπεχε σεαυτῷ καὶ τῇ διδασκαλίᾳ, ἐπίμενε αὐτοῖς· τοῦτο γὰρ ποιῶν καὶ σεαυτὸν σώσεις καὶ τοὺς ἀκούοντάς σου.

5

Oku Timoteyo akwânîne okukayôrha n’abemezi

1 Orhakazag’ikalihira omushosi, ci omuhanûle nka sho, n’emisole nka balu­muna bâwe; 2 abagikulu nka bazîre bâwe, n’abahya nka bali binyu, omu bucêse bwoshi.

Abakana

3 Okakenga abakana^k, abali bakana b’okunali. 4 Ci erhi omukana akaba a­gwêrhe abâna erhi abinjikulu, kukwânîne burhanzi bayigîrizibwe okukakombêra omulala gwâbo n’okuyêreka ababusi bâbo omunkwa. Okwola kwo kusimîsa Nnâmahanga. 5 Omukana w’okunali, olya oli yênene en’igulu, Nyamuzinda ye ahiramwo obulangalire bwâge, na budufu na mûshi erhi kushenga ashenga n’okuharâmya. 6 Ci orhishi cindi agarhali masîma, ciru akaba azîne, erhi mira afaga. 7 Okwo nakwo obabwîrekwo, lyo bayôrha bali beêru-kwêru. 8 Omuntu orhashîbirira abâge, bwenêne aba omu mwâge, oyo erhi alahîre obuyemêre bwâge; alushire omupagani obubî. 9 Nta mukazi oganjira­gwa omu bakana arhanaj’iyunjuza myâka makumi gali ndarhu, anabe mukazi orhajaga omu mwa balume babiri. 10 Kukwânîne abe amanyikîne oku bijiro byâge binja, abe alezire kwinja abâna bâge, abe ahandisize ebigolo n’okushuka abatagatifu amagulu^l, abe arhabîre abali omu malibuko, anabe ajizire aminja ga ngasi lubero. 11 Ci abakana baciri ba misole, orhabayemêraga. Bulya bakayumva amîru garhashinganini Kristu, banalonze okushub’iyankwa, 12 obo­ne bakola bacihamagalira obuhane, kulya kuba bavunyire eciragâne^m cabo ca burhanzi. 13 Kandi, bulyâla barhajira mukolo, banakaja bageragera omu ngasi nyumpa. Ciru acibaga bwôlo bwône! Ci n’akalimi; n’okuba mwanzi, n’okuderha ebirhashingânîni. 14 Ntyo nnonzize abakana baciri barho baje omu buhya, baburhe abâna, barhegeke kwinja enyumpa zâbo, barhag’iha omushombanyi igwârhiro ly’okubaderha kubî. 15 Bulya, neci, hali baguma bacîhizire omu baganda-kazi ba shetani. 16 Erhi omukazi mwemêzi akaba agwêrhe abakana b’omu mulala gwâge, kukwânîne abarhabâle, arhamûle Eklezya, lyo ehash’ishîbirira abakana b’okunali.

Abadâhwa

17 Abadâhwa bajira kwinja ecikono câbo c’okurhegeka, bali ba kuhembwa kabiri, bwenêne balya baluhira Emyanzi y’Akalembe n’enyigîrizo. 18 Bulya Amandiko gadesire, mpuⁿ: Empanzi ehula emburho orhayishwêkaga akanwa; na kandi, mpu^o: Omukozi akwânîne oluhembo lwâge. 19 Irhondo omanye wankayemêra olubanja oku mudâhwa, akaba abahamîrizi barhali babiri erhi basharhu. 20 Erhi bakajira kubî, obakalihire embere za boshi, lyo abandi bayôboha. 21 Nkulahirîze embere za Nnâmahanga, n’embere za Kristu Yezu, n’ez’entôle zâge bamalahika: oshimbe ebi binwa buzira kabôlo na buzira kanâna. 22 Ntâye olambûliragekwo amaboko duba-duba, onamanye wankashangîra ebyâha bya bene. Ocilange mucese.

23 Orhacikag’inywa amîshi gône gône; okanywa idivayi lisungunu olurholero lwâwe n’endwâla zikakuhunyanga ngasi mango birhumire. 24 Hali aba­ntu ebyâha byâbo bibonekana embere batwîrwe olubanja; haligi n’abandi ebyâbo nyuma bigalagala. 25 Ebijiro binja nabyo kubonekana bibonekana, n’ebiri kundikundi birhankahash’lyôrha biri bifulike.

ΠΡΟΣ ΤΙΜΟΘΕΟΝ Α 5

1 Πρεσβυτέρῳ μὴ ἐπιπλήξῃς ἀλλὰ παρακάλει ὡς πατέρα, νεωτέρους ὡς ἀδελφούς, 2 πρεσβυτέρας ὡς μητέρας, νεωτέρας ὡς ἀδελφὰς ἐν πάσῃ ἁγνείᾳ. 3 Χήρας τίμα τὰς ὄντως χήρας. 4 εἰ δέ τις χήρα τέκνα ἢ ἔκγονα ἔχει, μανθανέτωσαν πρῶτον τὸν ἴδιον οἶκον εὐσεβεῖν καὶ ἀμοιβὰς ἀποδιδόναι τοῖς προγόνοις· τοῦτο γάρ ἐστιν ἀπόδεκτον ἐνώπιον τοῦ θεοῦ. 5 ἡ δὲ ὄντως χήρα καὶ μεμονωμένη ἤλπικεν ἐπὶ θεὸν καὶ προσμένει ταῖς δεήσεσιν καὶ ταῖς προσευχαῖς νυκτὸς καὶ ἡμέρας, 6 ἡ δὲ σπαταλῶσα ζῶσα τέθνηκεν. 7 καὶ ταῦτα παράγγελλε, ἵνα ἀνεπίλημπτοι ὦσιν. 8 εἰ δέ τις τῶν ἰδίων καὶ μάλιστα οἰκείων οὐ προνοεῖ, τὴν πίστιν ἤρνηται καὶ ἔστιν ἀπίστου χείρων. 9 Χήρα καταλεγέσθω μὴ ἔλαττον ἐτῶν ἑξήκοντα γεγονυῖα, ἑνὸς ἀνδρὸς γυνή, 10 ἐν ἔργοις καλοῖς μαρτυρουμένη, εἰ ἐτεκνοτρόφησεν, εἰ ἐξενοδόχησεν, εἰ ἁγίων πόδας ἔνιψεν, εἰ θλιβομένοις ἐπήρκεσεν, εἰ παντὶ ἔργῳ ἀγαθῷ ἐπηκολούθησεν. 11 νεωτέρας δὲ χήρας παραιτοῦ· ὅταν γὰρ καταστρηνιάσωσιν τοῦ Χριστοῦ, γαμεῖν θέλουσιν 12 ἔχουσαι κρίμα ὅτι τὴν πρώτην πίστιν ἠθέτησαν· 13 ἅμα δὲ καὶ ἀργαὶ μανθάνουσιν περιερχόμεναι τὰς οἰκίας, οὐ μόνον δὲ ἀργαὶ ἀλλὰ καὶ φλύαροι καὶ περίεργοι, λαλοῦσαι τὰ μὴ δέοντα.  14 Βούλομαι οὖν νεωτέρας γαμεῖν, τεκνογονεῖν, οἰκοδεσποτεῖν, μηδεμίαν ἀφορμὴν διδόναι τῷ ἀντικειμένῳ λοιδορίας χάριν· 15 ἤδη γάρ τινες ἐξετράπησαν ὀπίσω τοῦ σατανᾶ. 16 εἴ τις πιστὴ ἔχει χήρας, ἐπαρκείτω αὐταῖς καὶ μὴ βαρείσθω ἡ ἐκκλησία, ἵνα ταῖς ὄντως χήραις ἐπαρκέσῃ. 17 Οἱ καλῶς προεστῶτες πρεσβύτεροι διπλῆς τιμῆς ἀξιούσθωσαν, μάλιστα οἱ κοπιῶντες ἐν λόγῳ καὶ διδασκαλίᾳ. 18 λέγει γὰρ ἡ γραφή· βοῦν ἀλοῶντα οὐ φιμώσεις, καί· ἄξιος ὁ ἐργάτης τοῦ μισθοῦ αὐτοῦ. 19 κατὰ πρεσβυτέρου κατηγορίαν μὴ παραδέχου, ἐκτὸς εἰ μὴ ἐπὶ δύο ἢ τριῶν μαρτύρων. 20 Τοὺς ἁμαρτάνοντας ἐνώπιον πάντων ἔλεγχε, ἵνα καὶ οἱ λοιποὶ φόβον ἔχωσιν.  21 Διαμαρτύρομαι ἐνώπιον τοῦ θεοῦ καὶ Χριστοῦ Ἰησοῦ καὶ τῶν ἐκλεκτῶν ἀγγέλων, ἵνα ταῦτα φυλάξῃς χωρὶς προκρίματος, μηδὲν ποιῶν κατὰ πρόσκλισιν. 22 χεῖρας ταχέως μηδενὶ ἐπιτίθει μηδὲ κοινώνει ἁμαρτίαις ἀλλοτρίαις· σεαυτὸν ἁγνὸν τήρει. 23 Μηκέτι ὑδροπότει, ἀλλ’ οἴνῳ ὀλίγῳ χρῶ διὰ τὸν στόμαχον καὶ τὰς πυκνάς σου ἀσθενείας. 24 Τινῶν ἀνθρώπων αἱ ἁμαρτίαι πρόδηλοί εἰσιν προάγουσαι εἰς κρίσιν, τισὶν δὲ καὶ ἐπακολουθοῦσιν· 25 ὡσαύτως καὶ τὰ ἔργα τὰ καλὰ πρόδηλα, καὶ τὰ ἄλλως ἔχοντα κρυβῆναι οὐ δύνανται.

6

1 Ngasi boshi bali omu bjà bamanye oku bannahamwâbo bakwânîne obukenge bwoshi; ntyo izîno lya Nyamuzinda n’enyigîrizo zâge birhag’ijacirwa. 2 Balya bashiga abemêzi, barhakag’ibagayaguza mpu okwenge bali bene wâbo, ci bakabarhumikira bwinja kulusha, bulya abo bakolera bali bemêzi na bazigirwa ba Nnâmahanga. Kwo wakayigîriza ntyo, kwo wanakahanûla.

Omwigîriza w’okuli n’omwigîriza w’obunywesi

3 Owanayigîrize bindi-bindi, abule bucîshwêkera oku binwa nkana, byo binwa bya Nnawirhu Yezu Kristu n’oku nyigîrizo zâge zilingânîne n’obukombêdu bwirhu, 4 oyo muntu erhi guli muhûrha gw’obucîbone, erhi cingolo­ngolo, erhi mulwâla waja walonza ebya bushabusha n’orhudali rhw’ebinwa. N’ebyôla byo bilêrha obwâgalwa, akavulindi, ebijâci, okucîkebwa abandi busha, 5 ennongwe zirhatwîkanuka z’abantu b’emirhima ehûsire, abarhishi okuli, balya balongeza obunguke omu kushîbirira ebya Nnâmahanga. 6 Neci, okukombêra ebya Nnâmahanga eri njira y’okubona obunguke bunji kwo balya basîma ebi bagwêrhe. 7 Bulya nta kantu rhwadwîrhe en’igulu, na ntâko rhwankahash’irhenzayo. 8 Nka kuno rhugwêrhe ecirhwâlya n’ecirhwayambala, rhusîme. 9 Nabo balya balonza okubona amahirhi, kuhirima bahirima omu mashumi, n’omu murhego, n’omu irala lya ngasi lubero ly’obuhwinja n’obuhanya, n’eryo irala lyo lirhuma abantu bashâya, bahere, banasherêre. 10 Bulya ecisisi c’amabî goshi gaba magene g’ebirugu. Erhi kubishwîra kurhuma, baguma bahabusire, baheza obuyemêre, banacifunda malumwa manji omu murhima.

Mpu Timoteyo aciseze okuyorha ali muja-bugo nkana

11 Ci wehe, we muntu wa Nnâmahanga, oyâke ebyo byoshi. Olongereze obushinganyanya, obukombêdu, obuyemêre, obuzigire, obulernbedu, n’obutûdu. 12 Olwe bwinja entambala y’obuyemêre; ogwârhe obuzîne bw’ensiku n’amango wahamagaliragwa, n’obuwajiriraga obuhamîrizi^p bwâwe bwinja bw’obuyemêre embere za ba-cali-ho banji. 13 Nkurhegesire embere za Nyamuzinda oshobôza ebintu byoshi obuzîne n’embere za Kristu Yezu wade­rhaga obuhamîrizi^q nkana embere za Bilato: 14 olange amarhegeko buzira izâbyo na buzira ishembo kuhika olusiku Nnawirhu Yezu Kristu ayisha. 15 Olwo lusiku, amango ensiku zâlwo zahika, aluyêrekana yêne, ye Nnakuno, Nn’iragi n’obuhashe bwoshi, Mwâmi w’abâmi na Nyakasane wa banyakasane; 16. yêne dolodolo ye jira akalamo karhayûrha, ye ba omu bumoleke burhankahikwakwo, ye rhasag’ibonwa na muntu, na nta muntu wankahash’imubona. Kuli ye obukuze n’obuhashe ensiku n’amango! Amen.

lhano oku bagale

17 Obwîre abahirhi ba mw’er’igulu barhakag’icîbona, bamanye bakahira obulangalire bwâbo omu mahirhi ga nsiku nsungunu, ci bacikubagire Nyamuzinda, orhugabira ebintu byoshi mpu rhubikolêse. 18 Bacihangâne okukajira aminja, bahirhire omu bijiro binja; bakahâna n’omurhima mwinja, banakashangîra ebirugu byâbo n’abandi. 19 Na ntyo bacîbikire omuhako mwinja oku mango gayisha, lyo bayish’ibona akalamo k’okunali.

lhano lizinda n’omusingo

20 Mâshi Timoteyo, olange omuhako wàbîsibagwa. Okayâka ebinwa bya ntya-ntya n’ebibî, n’orhudali rhw’obumanye bw’obwîhambe^r. 21 Kali baguma ehrhi bàshimba obumanye bwa bene obwo lyo bàhabusire, bàrhêra obuyemêre. Enshôkano ya Nyamuzinda ebe haguma ninyu!

ΠΡΟΣ ΤΙΜΟΘΕΟΝ Α 6

1 Ὅσοι εἰσὶν ὑπὸ ζυγὸν δοῦλοι, τοὺς ἰδίους δεσπότας πάσης τιμῆς ἀξίους ἡγείσθωσαν, ἵνα μὴ τὸ ὄνομα τοῦ θεοῦ καὶ ἡ διδασκαλία βλασφημῆται. 2 οἱ δὲ πιστοὺς ἔχοντες δεσπότας μὴ καταφρονείτωσαν, ὅτι ἀδελφοί εἰσιν, ἀλλὰ μᾶλλον δουλευέτωσαν, ὅτι πιστοί εἰσιν καὶ ἀγαπητοὶ οἱ τῆς εὐεργεσίας ἀντιλαμβανόμενοι. Ταῦτα δίδασκε καὶ παρακάλει. 3 εἴ τις ἑτεροδιδασκαλεῖ καὶ μὴ προσέρχεται ὑγιαίνουσιν λόγοις τοῖς τοῦ κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ καὶ τῇ κατ’ εὐσέβειαν διδασκαλίᾳ, 4 τετύφωται, μηδὲν ἐπιστάμενος, ἀλλὰ νοσῶν περὶ ζητήσεις καὶ λογομαχίας, ἐξ ὧν γίνεται φθόνος ἔρις βλασφημίαι, ὑπόνοιαι πονηραί, 5 διαπαρατριβαὶ διεφθαρμένων ἀνθρώπων τὸν νοῦν καὶ ἀπεστερημένων τῆς ἀληθείας, νομιζόντων πορισμὸν εἶναι τὴν εὐσέβειαν. 6 Ἔστιν δὲ πορισμὸς μέγας ἡ εὐσέβεια μετὰ αὐταρκείας· 7 οὐδὲν γὰρ εἰσηνέγκαμεν εἰς τὸν κόσμον, ὅτι οὐδὲ ἐξενεγκεῖν τι δυνάμεθα· 8ἔχοντες δὲ διατροφὰς καὶ σκεπάσματα, τούτοις ἀρκεσθησόμεθα. 9 οἱ δὲ βουλόμενοι πλουτεῖν ἐμπίπτουσιν εἰς πειρασμὸν καὶ παγίδα καὶ ἐπιθυμίας πολλὰς ἀνοήτους καὶ βλαβεράς, αἵτινες βυθίζουσιν τοὺς ἀνθρώπους εἰς ὄλεθρον καὶ ἀπώλειαν. 10 ῥίζα γὰρ πάντων τῶν κακῶν ἐστιν ἡ φιλαργυρία, ἧς τινες ὀρεγόμενοι ἀπεπλανήθησαν ἀπὸ τῆς πίστεως καὶ ἑαυτοὺς περιέπειραν ὀδύναις πολλαῖς. 11 Σὺ δέ, ὦ ἄνθρωπε θεοῦ, ταῦτα φεῦγε· δίωκε δὲ δικαιοσύνην εὐσέβειαν πίστιν, ἀγάπην ὑπομονὴν πραϋπαθίαν. 12 ἀγωνίζου τὸν καλὸν ἀγῶνα τῆς πίστεως, ἐπιλαβοῦ τῆς αἰωνίου ζωῆς, εἰς ἣν ἐκλήθης καὶ ὡμολόγησας τὴν καλὴν ὁμολογίαν ἐνώπιον πολλῶν μαρτύρων. 13 παραγγέλλω [σοι] ἐνώπιον τοῦ θεοῦ τοῦ ζῳογονοῦντος τὰ πάντα καὶ Χριστοῦ Ἰησοῦ τοῦ μαρτυρήσαντος ἐπὶ Ποντίου Πιλάτου τὴν καλὴν ὁμολογίαν, 14 τηρῆσαί σε τὴν ἐντολὴν ἄσπιλον ἀνεπίλημπτον μέχρι τῆς ἐπιφανείας τοῦ κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, 15 ἣν καιροῖς ἰδίοις δείξει ὁ μακάριος καὶ μόνος δυνάστης, ὁ βασιλεὺς τῶν βασιλευόντων καὶ κύριος τῶν κυριευόντων, 16 ὁ μόνος ἔχων ἀθανασίαν, φῶς οἰκῶν ἀπρόσιτον, ὃν εἶδεν οὐδεὶς ἀνθρώπων οὐδὲ ἰδεῖν δύναται· ᾧ τιμὴ καὶ κράτος αἰώνιον, ἀμήν. 17 Τοῖς πλουσίοις ἐν τῷ νῦν αἰῶνι παράγγελλε μὴ ὑψηλοφρονεῖν μηδὲ ἠλπικέναι ἐπὶ πλούτου ἀδηλότητι ἀλλ’ ἐπὶ θεῷ τῷ παρέχοντι ἡμῖν πάντα πλουσίως εἰς ἀπόλαυσιν, 18ἀγαθοεργεῖν, πλουτεῖν ἐν ἔργοις καλοῖς, εὐμεταδότους εἶναι, κοινωνικούς, 19 ἀποθησαυρίζοντας ἑαυτοῖς θεμέλιον καλὸν εἰς τὸ μέλλον, ἵνα ἐπιλάβωνται τῆς ὄντως ζωῆς. 20 Ὦ Τιμόθεε, τὴν παραθήκην φύλαξον ἐκτρεπόμενος τὰς βεβήλους κενοφωνίας καὶ ἀντιθέσεις τῆς ψευδωνύμου γνώσεως, 21 ἥν τινες ἐπαγγελλόμενοι περὶ τὴν πίστιν ἠστόχησαν. Ἡ χάρις μεθ’ ὑμῶν.

---

 ^a1.8 : Irhegeko lya Musa.

 ^b1.9 byâbi lyajiriragwa: bulya omukolo gw’Irhegeko kuli kuhanza obubî n’okuhana ababî.

 ^c2.6 mpongano oku bantu boshi: Olufu lwa Yezu Kristu co cimanyîso cirhuyêreka oku Nyamuzinda alonza abanlu boshi bacunguke.

 ^d3.11 Abakazi nabo: nkaba bak’abashamasi, erhi bashamasi-kazi.

 ^e3.16 :Eryo ihwe ye Yezu Kristu.

 ^f3.16 3 16 : «Erhi Yezu afûka omu bafîre, ayêrekana oku anali Muga!a wa Nyamuzinda ogwêrhe obuhashe bunene bwa kuli Mûka Mutagatifu» (Rm 1, 4: Erhi afûka n’erhi arheremera omu mpingu).

 ^g4.2 : Nka kulya bakag’ijira abajà omu mubiri gwâbo erhi baderhaga mpu bayâka.

 ^h4.14 : Eyo nshôkano, lyo inema ly’obudâhwa.

 ⁱ4.14 : Lola 1, 18 (Aga maruba marhanzi mut. Paolo ayandikiraga Timoteyo).

 ^j4.14 : Eyo ndêko y’abadahwa, bo bagula n’abacigofu bahâga Timoteyo isakrarnenta ly’obudâhwa omu kumulambûlirakwo amaboko.

 ^k5.3 Okakenga abakana: Hali mbero isharhu z’abakana: abakana bagwêrhe omulala gwâbo; nta bulagirire bw’okurhabalwa na Ekleziya bagwêrhe; abakana b’okunali balya bali bonene en’igulu; abakana bacîhanyire emwa Nnâmahanga, ciru akaba barhalagiriri kurhabalwa n’Ekleziya.

 ^l5.10 : Okushuka ecigolo amagulu cali cimanyîso c’okuciyankirira bwinja.

 ^m5.12 : Eciragane c’okuciha Nnâmahanga lwoshi.

 ⁿ5.18 Empanzi ehula emburho… : Lush 25, 4; 1 Kr 9, 9.

 ^o5.18 Omukozi akwanine oluhembo lwâge: Lk 10, 7.

 ^p6.12 : Nkaba erhi Timoteyo abatizibwa, nisi erhi ahâbwa obudâhwa.

 ^q6.13 : Erhi Yezu ahamîriza embere za Bilato oku ali mwâmi; n’erhi afa oku musalaba.

 ^r6.20 Omuhako Timoteyo abîsibagwa: bwo buyemêre.