LAM – – DRC MASHI HEBREW BIBLE and MASHI GREEK

ENDÛLÙ

Enshokolezi

Eci Citabu c’ Endûlù cayandikagwa na muntu muguma oku burhegesi n’obuhabûzi bwa Muka Mutagatifu. Oyo muntu alamaga omu Palestina-Israheli embere ly’okulibuzibwa kwa Yeruzalemu, omu mwaka gwa 587, embere ly’okuburhwa kwa Kristu.

Endûlù ziba nyimbo za mishîbo. Abayahudi bakagiziyimba amango gw’oburherekêre omu ka-Nyamuzinda.

Endûlù, ziba nyimbo za kumanyisa oku Yeruzalemu n’abantu ba muli ye balibuzibwa. Ecitabu c’endûlù ciyerekana oburhe bw’okunali haguma n’obulangalire: «Nyamuzinda aba Mwinja oku bayishimulinda» (3,25).

Ekleziya Katolika ekolesa Endûlù omu Liturjiya ly’Omugobe Mutagatifu, ogu rhukengeramwo okulibuzibwa kwa Yezu Kristu.

EBIRIMWO

Omu Citabu c’ Endûlù muba bigabi birhanu:

1. Endûlù ntanzi: cigabi 1

2. Endûlù ya kabirhi: c. 2

3. Endûlù ya kasharhu: c. 3

4. Endûlù ya kani: c. 4

5. Endûlù ya karhanu: c. 5

1

Endûlù ntanzi

1 Yajêwe! Ala gulya murhundu^a gwayunjulaga bantu mîra oku gukola guyoôsire gwône! Gulya gwàgwerhe irenge kulya omu gandi mashanja, gukola guli nka mukana. Nnjo erhi ali muluzi-nyere okulire ebishagala, lero akolesibwe obukukuru bw’abajà.

2 Akola ageza obudufu bwoshi alaka, amarhama gâge gakazihulula mirenge. Muli balya bamuzigiraga boshi, ntaye ciru n’omuguma w’okumu­rhûliriza. Abîra bâge^b boshi bamulesire, bahindusirage bashombanyi bâge.

3 Yuda amahêkwa ihanga lya bene mpu alibuzibwe n’okulembera obujà: Ayûbasire ekarhî k’entakembûlwa, nta bushagaluke agwerhe. Abaka­gimulibuza boshi bàmugwanyanyize bamugwârhira omu maganya gaâge.

4 Enjira z’e Siyoni ziri omu mishîbo, zalesirwe na balya bakagiyishija oku lusiku lukulu. Emihango yâge yoshi eri bwâmwa, abadâhwa bâge bali omu mulenge. Ensûli zâge zatwisire omurhima. Ala oku ebyo byoshi byâdarhabalira Siyoni yâga!

5 Abashombanyi bâge bo bahimire, abanzi bâge badekerîre. Nyakasane oyo wamubabazize erhi bugamba bwâge bunji burhuma. Abagala ba­rhorho baja batundulikwa n’omubisha wabagwâsire mpira abahêka bujà.

6 Siyoni amabona oku ebyakagirhuma aj’irenge byagenda^c. Abarhambo bâge bakola bali nka rhushafu rhwabuzire akahasi rhwakera, rhulya rhwaja rhwayâka omuhivi rhurhanacigwerhi misi ya kulibirha.

7 Mw’ezo nsiku z’amababale n’obuhanya bwâge, Yeruzalemu akazike­ngêra birya azigiraga byoshi, birya byàli by’omu nsiku za mîra. Erhi abantu bâge boshi bakaz’ihirima oku bwôji bw’engôrho y’omushomba­nyi, hanabulikana ciru n’omuntu muguma w’okubarhabâla.

8 Yeruzalemu akozire amaligo manene bwenêne, co cirhumire akola ali wa kushologorhana. Abamukengaga lero badwîrhe bamugayaguza, ene babona akola ali bushungunu. Asigalirage okukaziyâma kwône n’okuhinduka ashubira nyuma.

9 Omwambalo gwâge gunanirekwo ebirhobero by’izinga Iyâge. Arhali amanyire bici byâmuyishira; ntyo kwo ayandagîre, nta muntu waci­muhà omurhima. Amaderha erhi: «Mâshi Nyakasane, Iola buno buha­nya bundikwo: obone oku omushombanyi wâni ye wahimîne.»

10 Omubisha ahêsire obuhiri bwâge bwoshi omu nfune. Ciru anabwîne n’oku abapagani bayenjerera omu cirhinyiro ca Nyakasane. N’obwo, Yagirwa Nyakasane, wene wahanzagya mpu irhondo abo bapagani ba­rhajaga ahantu h’endêko yâwe.

11 Olubaga lwa Yeruzalemu ludwîrhe lwayâma lwalonza eci lwalya. Ludwiîrhe lwahâna akantu luzigira kulusha, luhâbwc eci lwalya lubonemwo amagala n’emisi. Lwamashenga erhi: «Olole Nyakasane, kuno ndwîrhe nagayaguzibwa.»

12 Mwe mudwîrhe mwagera omu njira mweshi, mulole ninyu erhi hali amalibuko gali nk’aga gandikwo, aga Nyakasane ampiragakwo omu lusiku lw’obukunizi bwâge budârhi.

13 Kurhenga enyanya ambulagire omuliro omu rhuvuha rhwâni, rhwanaya­birwa nagwo. Antezire akasirha mpu angwâse amagulu, anankuba. A­njizire muntu wâgo wâgo, na mulwâla buca buyira.

14 Amabi najizire arhagarhenzakwo isù, gayosire nka kuno agonya ecifundo omu kuboko kwâge, gasosire gahika omu igosi lyâni. Nyakasane afu­nyâzize emisi yâni ampâna omu maboko g’abashombanyi, balya nta­ nkahasha.

15 Abasirika b’entwâli nagwerhe abajugucîre nka bikabulirwa. Antumira omurhwe gw’abalwî mpu bahinage emisole yâni. Niono Siyoni w’omu Yuda, ampinazire nka kula banahinagira emizâbîbu omu mukenzi.

16 Obwo buhanya bwo burhuniire ndwîrhe nalaka emirenge yâni yoshi. Owakantuliriza ashubingalulira emisi y’okulama, ali kulî. Abana bâni balesirwe maboko mûmu, bulya omushombanyi abahimire.

17 Siyoni adwîrhe alambûla amaboko, ci ntâye ciru n’omuguma abwîne w’okumurhûliriza. Oku irhegeko lya Nyakasane, abalungu b’lsraheli bo bahindusire bashombanyi bâge. Muli bo Yeruzalemu ahindusirage kantu ka kushologosa.

18 Nyakasane ye Mushinganyanya. bulya nagomîre irhegeko lyâge. Mwe muli hano mweshi, muyumve bwinja, munalole gano mababale gâni: ensûli zâni n’emisole yâni bakola ebwa kulibuzibwa ihanga.

19 Nahamagîre abanzigiraga, kurharhumire barhandeka nahirima. Abadaâhwa bâni n’abahanûzi bâni baholire omu cishagala, n’obwo kulonza bajaga balonza eci balya mpu hashubibonamwo emisi.

20 Nyakasane, olole, obone mababale manganaci gano gangwerhe obulà buli bwajugumana na buno omurhima gubangalîre, bulya nakugomire kubî bwenêne! Engôrho yanyukîze abana omu njira, n’omu nyumpa mifu yone yone elambamire.

21 Oyumve kuno ndwîrhe nahûmagukwa, ntâye ciru n’omuguma w’oku­ ntûliriza. Abashombanyi bâni boshi bàyumvirhe emyanzi y’obuhanya bwâni, bàcîshinga kuli okûla wanjizire. Olerhage lulya lusiku wade­rhaga, nabo babe kuno nabîre. 22 Obubî bwâbo bwoshi buyâlagale embere zâwe, obakolere nabo nk’ebira wankolîre erhi bugamba bwâni burhuma. Obwîne oku malumwa gano gone gandikwo, omurhima gwâni gwababîre lwoshi.

Lamentations 1: 1 

אֵיכָ֣ה׀ יָשְׁבָ֣ה בָדָ֗ד הָעִיר֙ רַבָּ֣תִי עָ֔ם הָיְתָ֖ה כְּאַלְמָנָ֑ה רַבָּ֣תִי בַגֹּויִ֗ם שָׂרָ֨תִי֙ בַּמְּדִינֹ֔ות הָיְתָ֖ה לָמַֽס׃ ס 2בָּכֹ֨ו תִבְכֶּ֜ה בַּלַּ֗יְלָה וְדִמְעָתָהּ֙ עַ֣ל לֶֽחֱיָ֔הּ אֵֽין־לָ֥הּ מְנַחֵ֖ם מִכָּל־אֹהֲבֶ֑יהָ כָּל־רֵעֶ֨יהָ֙ בָּ֣גְדוּ בָ֔הּ הָ֥יוּ לָ֖הּ לְאֹיְבִֽים׃ ס 3גָּֽלְתָ֨ה יְהוּדָ֤ה מֵעֹ֨נִי֙ וּמֵרֹ֣ב עֲבֹדָ֔ה הִ֚יא יָשְׁבָ֣ה בַגֹּויִ֔ם לֹ֥א מָצְאָ֖ה מָנֹ֑וחַ כָּל־רֹדְפֶ֥יהָ הִשִּׂיג֖וּהָ בֵּ֥ין הַמְּצָרִֽים׃ ס 4דַּרְכֵ֨י צִיֹּ֜ון אֲבֵלֹ֗ות מִבְּלִי֙ בָּאֵ֣י מֹועֵ֔ד כָּל־שְׁעָרֶ֨יהָ֙ שֹֽׁומֵמִ֔ין כֹּהֲנֶ֖יהָ נֶאֱנָחִ֑ים בְּתוּלֹתֶ֥יהָ נּוּגֹ֖ות וְהִ֥יא מַר־לָֽהּ׃ ס 5הָי֨וּ צָרֶ֤יהָ לְרֹאשׁ֙ אֹיְבֶ֣יהָ שָׁל֔וּ כִּֽי־יְהוָ֥ה הֹוגָ֖הּ עַ֣ל רֹב־פְּשָׁעֶ֑יהָ עֹולָלֶ֛יהָ הָלְכ֥וּ שְׁבִ֖י לִפְנֵי־צָֽר׃ ס 6וַיֵּצֵ֥א מִן־בַת צִיֹּ֖ון כָּל־הֲדָרָ֑הּ הָי֣וּ שָׂרֶ֗יהָ כְּאַיָּלִים֙ לֹא־מָצְא֣וּ מִרְעֶ֔ה וַיֵּלְכ֥וּ בְלֹא־כֹ֖חַ לִפְנֵ֥י רֹודֵֽף׃ ס 7זָֽכְרָ֣ה יְרוּשָׁלִַ֗ם יְמֵ֤י עָנְיָהּ֙ וּמְרוּדֶ֔יהָ כֹּ֚ל מַחֲמֻדֶ֔יהָ אֲשֶׁ֥ר הָי֖וּ מִ֣ימֵי קֶ֑דֶם בִּנְפֹ֧ל עַמָּ֣הּ בְּיַד־צָ֗ר וְאֵ֤ין עֹוזֵר֙ לָ֔הּ רָא֣וּהָ צָרִ֔ים שָׂחֲק֖וּ עַ֥ל מִשְׁבַּתֶּֽהָ׃ ס 8חֵ֤טְא חָֽטְאָה֙ יְר֣וּשָׁלִַ֔ם עַל־כֵּ֖ן לְנִידָ֣ה הָיָ֑תָה כָּֽל־מְכַבְּדֶ֤יהָ הִזִּיל֨וּהָ֙ כִּי־רָא֣וּ עֶרְוָתָ֔הּ גַּם־הִ֥יא נֶאֶנְחָ֖ה וַתָּ֥שָׁב אָחֹֽור׃ ס 9טֻמְאָתָ֣הּ בְּשׁוּלֶ֗יהָ לֹ֤א זָֽכְרָה֙ אַחֲרִיתָ֔הּ וַתֵּ֣רֶד פְּלָאִ֔ים אֵ֥ין מְנַחֵ֖ם לָ֑הּ רְאֵ֤ה יְהוָה֙ אֶת־עָנְיִ֔י כִּ֥י הִגְדִּ֖יל אֹויֵֽב׃ ס 10יָדֹו֙ פָּ֣רַשׂ צָ֔ר עַ֖ל כָּל־מַחֲמַדֶּ֑יהָ כִּֽי־רָאֲתָ֤ה גֹויִם֙ בָּ֣אוּ מִקְדָּשָׁ֔הּ אֲשֶׁ֣ר צִוִּ֔יתָה לֹא־יָבֹ֥אוּ בַקָּהָ֖ל לָֽךְ׃ ס 11כָּל־עַמָּ֤הּ נֶאֱנָחִים֙ מְבַקְּשִׁ֣ים לֶ֔חֶם נָתְנ֧וּ מַחֲמֹודֵּיהֶם בְּאֹ֖כֶל לְהָשִׁ֣יב נָ֑פֶשׁ רְאֵ֤ה יְהוָה֙ וְֽהַבִּ֔יטָה כִּ֥י הָיִ֖יתִי זֹולֵלָֽה׃ ס 12לֹ֣וא אֲלֵיכֶם֮ כָּל־עֹ֣בְרֵי דֶרֶךְ֒ הַבִּ֣יטוּ וּרְא֗וּ אִם־יֵ֤שׁ מַכְאֹוב֙ כְּמַכְאֹבִ֔י אֲשֶׁ֥ר עֹולַ֖ל לִ֑י אֲשֶׁר֙ הֹוגָ֣ה יְהוָ֔ה בְּיֹ֖ום חֲרֹ֥ון אַפֹּֽו׃ ס 13מִמָּרֹ֛ום שָֽׁלַח־אֵ֥שׁ בְּעַצְמֹתַ֖י וַיִּרְדֶּ֑נָּה פָּרַ֨שׂ רֶ֤שֶׁת לְרַגְלַי֙ הֱשִׁיבַ֣נִי אָחֹ֔ור נְתָנַ֨נִי֙ שֹֽׁמֵמָ֔ה כָּל־הַיֹּ֖ום דָּוָֽה׃ ס 14נִשְׂקַד֩ עֹ֨ל פְּשָׁעַ֜י בְּיָדֹ֗ו יִשְׂתָּ֥רְג֛וּ עָל֥וּ עַל־צַוָּארִ֖י הִכְשִׁ֣יל כֹּחִ֑י נְתָנַ֣נִי אֲדֹנָ֔י בִּידֵ֖י לֹא־אוּכַ֥ל קֽוּם׃ ס 15סִלָּ֨ה כָל־אַבִּירַ֤י׀ אֲדֹנָי֙ בְּקִרְבִּ֔י קָרָ֥א עָלַ֛י מֹועֵ֖ד לִשְׁבֹּ֣ר בַּחוּרָ֑י גַּ֚ת דָּרַ֣ךְ אֲדֹנָ֔י לִבְתוּלַ֖ת בַּת־יְהוּדָֽה׃ ס 16עַל־אֵ֣לֶּה׀ אֲנִ֣י בֹוכִיָּ֗ה עֵינִ֤י׀ עֵינִי֙ יֹ֣רְדָה מַּ֔יִם כִּֽי־רָחַ֥ק מִמֶּ֛נִּי מְנַחֵ֖ם מֵשִׁ֣יב נַפְשִׁ֑י הָי֤וּ בָנַי֙ שֹֽׁומֵמִ֔ים כִּ֥י גָבַ֖ר אֹויֵֽב׃ ס 17פֵּֽרְשָׂ֨ה צִיֹּ֜ון בְּיָדֶ֗יהָ אֵ֤ין מְנַחֵם֙ לָ֔הּ צִוָּ֧ה יְהוָ֛ה לְיַעֲקֹ֖ב סְבִיבָ֣יו צָרָ֑יו הָיְתָ֧ה יְרוּשָׁלִַ֛ם לְנִדָּ֖ה בֵּינֵיהֶֽם׃ ס 18צַדִּ֥יק ה֛וּא יְהוָ֖ה כִּ֣י פִ֣יהוּ מָרִ֑יתִי שִׁמְעוּ־נָ֣א כָל־עַמִּים וּרְאוּ֙ מַכְאֹבִ֔י בְּתוּלֹתַ֥י וּבַחוּרַ֖י הָלְכ֥וּ בַשֶּֽׁבִי׃ ס 19קָרָ֤אתִי לַֽמְאַהֲבַי֙ הֵ֣מָּה רִמּ֔וּנִי כֹּהֲנַ֥י וּזְקֵנַ֖י בָּעִ֣יר גָּוָ֑עוּ כִּֽי־בִקְשׁ֥וּ אֹ֨כֶל֙ לָ֔מֹו וְיָשִׁ֖יבוּ אֶת־נַפְשָֽׁם׃ ס 20רְאֵ֨ה יְהוָ֤ה כִּֽי־צַר־לִי֙ מֵעַ֣י חֳמַרְמָ֔רוּ נֶהְפַּ֤ךְ לִבִּי֙ בְּקִרְבִּ֔י כִּ֥י מָרֹ֖ו מָרִ֑יתִי מִח֥וּץ שִׁכְּלָה־חֶ֖רֶב בַּבַּ֥יִת כַּמָּֽוֶת׃ ס 21שָׁמְע֞וּ כִּ֧י נֶאֱנָחָ֣ה אָ֗נִי אֵ֤ין מְנַחֵם֙ לִ֔י כָּל־אֹ֨יְבַ֜י שָׁמְע֤וּ רָֽעָתִי֙ שָׂ֔שׂוּ כִּ֥י אַתָּ֖ה עָשִׂ֑יתָ הֵבֵ֥אתָ יֹום־קָרָ֖אתָ וְיִֽהְי֥וּ כָמֹֽונִי׃ ס 22תָּבֹ֨א כָל־רָעָתָ֤ם לְפָנֶ֨יךָ֙ וְעֹולֵ֣ל לָ֔מֹו כַּאֲשֶׁ֥ר עֹולַ֛לְתָּ לִ֖י עַ֣ל כָּל־פְּשָׁעָ֑י כִּֽי־רַבֹּ֥ות אַנְחֹתַ֖י וְלִבִּ֥י דַוָּֽי׃ פ

2

Endûlù ya kabirhi

1 Yajêwe! Nyakasane omu bukunizi bwâge bunene anabwîne ecitù ciru e­nyanya za Yeruzalemu. Eryâli irenge ly’lsraheli, alijugucîre oku idaho kurhenga enyanya empingu. Amango oburhe bwâge bwabirûnduka kuli Siyoni, ayibagira oku co càli citumbi c’okuhirakwo amagulu gâge.

2 Nyakasane amirangusize omwîmo gwa Yakobo gwoshi buzira lukogo. Omu bukunizi bwâge, anahongwîre ebishagala bizibubizibu bya Yuda byoshi, obwâmi n’ababurhegeka boshi ahemwîre, abirhimba oku idaho.

3 lhembe lsraheli alimbagamwo, analivunyire omu bukunizi bwâge budârhi, alahira kufungira olubaga erhi lurhêrwa n’omushombanyi.

4 Afôzire omuherho gwâge nka mushombanyi, okuboko kwâge kulyo kuli­ nguzize okulasha. Anaciyêrekine mushombanyi wirhu bulya amahu­ngumula ebyakagirhusîmisa. Adubulire omutula gwâge nka muliro oku ka-Nyamuzinda ka Yeruzalemu^d.

5 Nyakasane anacîjizire nka mushombanyi wirhu, amirangusize lsraheli oku caligumiza haguma n’enyumpa zâge nyinjinja zoshi, ebyôgo byâge abihebire oku idaho, aja alumîza oburhe hoshi hoshi omu lubaga lw’e Yuda.

6 Ahugunyire olugurhu lw’ishwa lyâge, ashâba ahantu akâgirhubugâna. Nyakasane ayibagizize ensiku nkulu n’eza sabato e Siyoni. Mw’okwo kubîka omutula gwâge agayaguza ciru na mwâmi n’abadâhwa.

7 Nyakasane arhacilonza oluhêrero lwâge, analesire ahantu hage hatagati­fu, enyumpa nyinjinja z’e Siyoni analesire zarhibukira omu maboko g’omushombanyi. Olubî lwàli lunji bwenêne omu ka-Nyamuzinda nka kula binayôrha amango g’olusiku lukulu!^e

8 Nyakasane ali ahizire okusherêza ebisika bya Yeruzalemu. Alambwire omugozi gw’okugalagaza, àrhacîsire okuboko kwage mpu kurha­shâbaga. Ci ebyôgo n’ebisika abihebire omu mishîbo. Byashubire migandu byoshi haguma.

9 Emihango y’ecishagala yahongosire, orhuhamikizo rhwaco rhwoshi arhuvungunywîre. Mwâmi n’abarhambo bagwîre omu maboko g’abapa­gani banyamahanga. Ntaye ciru n’omuguma w’okuderha ebi Nyamuzi­nda alonza; ciru n’abalêbi barhacimanya obulêbi bwarhenga emwa Nyakasane.

10 Abahanûzi b’e Siyoni babwârhire oku idaho banaguguma, amarhwe gabo bagashîzire omutulo banayambala babusunzu. N’ensûli z’e Yeruzalemu zayûnamîre oku idaho.

11 Amasù gâni garhûnzire n’okulaka emirenge, omurhima gundimwo gwa­rhozire, ntankabula bwaziguluka kw’obu buhanya bwamarhinda oku lubaga lwâni, bulya abana b’ebirhaba n’abaciri oku ibêre badwîrhe bafira omu ngo z’ebishagala n’enyôrha.

12 Abana badwîrhe badôsa bannina, mpu: «Ka nta kantu kalîbwa ka­ nkaciboneka?» Erhi banaja bahirima nk’abatumirhîrwe omu njira z’ebishagala banarhengeremwo omûka omu bifuba bya nnina.

13 Ntacimanyiri kurhi nankakubwîra yaga Yeruzalemu, obworhere bwâwe burhashushini na bundi buhi! Ndigi nankakushushanya naye, nti Iyo nkurhûliriza we munyere^f w’e Siyoni? Obuhanya bwâwe buli bunene nka nyanja, ndigi wankacikufumya?

14 Abalêbi bâwe^g barhakulêberaga ebirhali bya bunywesi, babula kukuvuhûlira obubî bwâwe, mpu bakugalulire akalamo k’iragi. Emyanzi yabo kuli we bwwànali bunywesi bwône bwône n’obuhalanjisi.

15 Abadwîrhe bagera omu njira bakazikoma kagasha boshi, badwîrhe bakubandira olwôho we Yeruzalemu, banakudundira irhwe baderhe, mpu: Ka ko binali co cirya cishagala bakâgiderha mpu «Cinjinja buzira izâbyo na busîme bw’igulu lyoshi eci wâni?»

16 Abashombanyi bâwe boshi badwîrhe bakushanyangulira, bakugurhe amiîno baderhe, mpu: «Rhwamamuherêrekeza! Lwo lulya lusiku rhwakagicîfinja kurhenga mîra olu. Lwahisirage lero nirhu, rhwalu­bwinagel »

17 Nyakasane anakozire ebi àkagihiga, ayunjuzize akanwa àderhaga kurhe­nga mîra. Anashâbwire buzira lukogo, asîmisize omushombanyi n’obuhanya bwâwe, azibuhize obucîbone bw’omubisha wâwe.

18 Yeruzalemu, osôkeze endûlù z’okulaka kwâwe emwa Nyakasane. Oleke emirenge ekuhulule omu marhama nka nshalalo ngasi mûshi ma budu­fu. Orhagohekaga walaka, emirenge yâwe erhahubaga.

19 Yimanga, obande endûlù budufu, gala mango bayîza, odubulire omu­rhima gwâwe nka mîshi embere za Nyakasane. Omulambûlire amabo­ko, ly’ociza obuzîne bw’abana bâwe b’ebirhaba, balya baja baholera n’ishali omu mashango g’enjira zoshi.

20 Nyakasane, Iola obone ndi ojirîre ntyo. Mâshi Nyakasane, kurhi abakazi bankahika cingana aha, kulya abana boburhaga bone banabalera? Ku­rhi abashombanyi bankalinda bahika aha kuyîrhira abadâhwa n’abalêbi omu cirhinyiro câwe?

21 Emisole n’abashosi bajîre balambama oku idaho omu njira, abana­-rhabana bâni n’abana-nyere bahwêrire oku bwôji bw’engôrho. Wà­bayisie omu lusiku lw’omutula gwâwe, wanigûza buzira lukogo.

22 Abashombanyi bâni badârhi wàbalalisire nk’oku lusiku lukulu. Yagirwa Nyakasane, olusiku omutula gwâwe gwabashaga, harhajiraga omuntu wasigala erhi ashugunuke. Omushombanyi àhungumwîre abana nàle­raga nanakazagihêka emugongo.

Lamentations 2: 1 

אֵיכָה֩ יָעִ֨יב בְּאַפֹּ֤ו׀ אֲדֹנָי֙ אֶת־בַּת־צִיֹּ֔ון הִשְׁלִ֤יךְ מִשָּׁמַ֨יִם֙ אֶ֔רֶץ תִּפְאֶ֖רֶת יִשְׂרָאֵ֑ל וְלֹא־זָכַ֥ר הֲדֹם־רַגְלָ֖יו בְּיֹ֥ום אַפֹּֽו׃ ס 2בִּלַּ֨ע אֲדֹנָ֜י לֹא חָמַ֗ל אֵ֚ת כָּל־נְאֹ֣ות יַעֲקֹ֔ב הָרַ֧ס בְּעֶבְרָתֹ֛ו מִבְצְרֵ֥י בַת־יְהוּדָ֖ה הִגִּ֣יעַ לָאָ֑רֶץ חִלֵּ֥ל מַמְלָכָ֖ה וְשָׂרֶֽיהָ׃ ס 3גָּדַ֣ע בָּֽחֳרִי־אַ֗ף כֹּ֚ל קֶ֣רֶן יִשְׂרָאֵ֔ל הֵשִׁ֥יב אָחֹ֛ור יְמִינֹ֖ו מִפְּנֵ֣י אֹויֵ֑ב וַיִּבְעַ֤ר בְּיַעֲקֹב֙ כְּאֵ֣שׁ לֶֽהָבָ֔ה אָכְלָ֖ה סָבִֽיב׃ ס 4דָּרַ֨ךְ קַשְׁתֹּ֜ו כְּאֹויֵ֗ב נִצָּ֤ב יְמִינֹו֙ כְּצָ֔ר וַֽיַּהֲרֹ֔ג כֹּ֖ל מַחֲמַדֵּי־עָ֑יִן בְּאֹ֨הֶל֙ בַּת־צִיֹּ֔ון שָׁפַ֥ךְ כָּאֵ֖שׁ חֲמָתֹֽו׃ ס 5הָיָ֨ה אֲדֹנָ֤י׀ כְּאֹויֵב֙ בִּלַּ֣ע יִשְׂרָאֵ֔ל בִּלַּע֙ כָּל־אַרְמְנֹותֶ֔יהָ שִׁחֵ֖ת מִבְצָרָ֑יו וַיֶּ֨רֶב֙ בְּבַת־יְהוּדָ֔ה תַּאֲנִיָּ֖ה וַאֲנִיָּֽה׃ ס 6וַיַּחְמֹ֤ס כַּגַּן֙ שֻׂכֹּ֔ו שִׁחֵ֖ת מֹועֲדֹ֑ו שִׁכַּ֨ח יְהוָ֤ה׀ בְּצִיֹּון֙ מֹועֵ֣ד וְשַׁבָּ֔ת וַיִּנְאַ֥ץ בְּזַֽעַם־אַפֹּ֖ו מֶ֥לֶךְ וְכֹהֵֽן׃ ס 7זָנַ֨ח אֲדֹנָ֤י׀ מִזְבְּחֹו֙ נִאֵ֣ר מִקְדָּשֹׁ֔ו הִסְגִּיר֙ בְּיַד־אֹויֵ֔ב חֹומֹ֖ת אַרְמְנֹותֶ֑יהָ קֹ֛ול נָתְנ֥וּ בְּבֵית־יְהוָ֖ה כְּיֹ֥ום מֹועֵֽד׃ ס 8חָשַׁ֨ב יְהוָ֤ה׀ לְהַשְׁחִית֙ חֹומַ֣ת בַּת־צִיֹּ֔ון נָ֣טָה קָ֔ו לֹא־הֵשִׁ֥יב יָדֹ֖ו מִבַּלֵּ֑עַ וַיַּֽאֲבֶל־חֵ֥ל וְחֹומָ֖ה יַחְדָּ֥ו אֻמְלָֽלוּ׃ ס 9טָבְע֤וּ בָאָ֨רֶץ֙ שְׁעָרֶ֔יהָ אִבַּ֥ד וְשִׁבַּ֖ר בְּרִיחֶ֑יהָ מַלְכָּ֨הּ וְשָׂרֶ֤יהָ בַגֹּויִם֙ אֵ֣ין תֹּורָ֔ה גַּם־נְבִיאֶ֕יהָ לֹא־מָצְא֥וּ חָזֹ֖ון מֵיְהוָֽה׃ ס 10יֵשְׁב֨וּ לָאָ֤רֶץ יִדְּמוּ֙ זִקְנֵ֣י בַת־צִיֹּ֔ון הֶֽעֱל֤וּ עָפָר֙ עַל־רֹאשָׁ֔ם חָגְר֖וּ שַׂקִּ֑ים הֹורִ֤ידוּ לָאָ֨רֶץ֙ רֹאשָׁ֔ן בְּתוּלֹ֖ת יְרוּשָׁלִָֽם׃ ס 11כָּל֨וּ בַדְּמָעֹ֤ות עֵינַי֙ חֳמַרְמְר֣וּ מֵעַ֔י נִשְׁפַּ֤ךְ לָאָ֨רֶץ֙ כְּבֵדִ֔י עַל־שֶׁ֖בֶר בַּת־עַמִּ֑י בֵּֽעָטֵ֤ף עֹולֵל֙ וְיֹונֵ֔ק בִּרְחֹבֹ֖ות קִרְיָֽה׃ ס 12לְאִמֹּתָם֙ יֹֽאמְר֔וּ אַיֵּ֖ה דָּגָ֣ן וָיָ֑יִן בְּהִֽתְעַטְּפָ֤ם כֶּֽחָלָל֙ בִּרְחֹבֹ֣ות עִ֔יר בְּהִשְׁתַּפֵּ֣ךְ נַפְשָׁ֔ם אֶל־חֵ֖יק אִמֹּתָֽם׃ ס 13מָֽה־אֲעִידֵ֞ךְ מָ֣ה אֲדַמֶּה־לָּ֗ךְ הַבַּת֙ יְר֣וּשָׁלִַ֔ם מָ֤ה אַשְׁוֶה־לָּךְ֙ וַאֲנַֽחֲמֵ֔ךְ בְּתוּלַ֖ת בַּת־צִיֹּ֑ון כִּֽי־גָדֹ֥ול כַּיָּ֛ם שִׁבְרֵ֖ךְ מִ֥י יִרְפָּא־לָֽךְ׃ ס 14נְבִיאַ֗יִךְ חָ֤זוּ לָךְ֙ שָׁ֣וְא וְתָפֵ֔ל וְלֹֽא־גִלּ֥וּ עַל־עֲוֹנֵ֖ךְ לְהָשִׁ֣יב שְׁבִיתֵךְ וַיֶּ֣חֱזוּ לָ֔ךְ מַשְׂאֹ֥ות שָׁ֖וְא וּמַדּוּחִֽים׃ ס 15סָֽפְק֨וּ עָלַ֤יִךְ כַּפַּ֨יִם֙ כָּל־עֹ֣בְרֵי דֶ֔רֶךְ שָֽׁרְקוּ֙ וַיָּנִ֣עוּ רֹאשָׁ֔ם עַל־בַּ֖ת יְרוּשָׁלִָ֑ם הֲזֹ֣את הָעִ֗יר שֶׁיֹּֽאמְרוּ֙ כְּלִ֣ילַת יֹ֔פִי מָשֹׂ֖ושׂ לְכָל־הָאָֽרֶץ׃ ס 16פָּצ֨וּ עָלַ֤יִךְ פִּיהֶם֙ כָּל־אֹ֣ויְבַ֔יִךְ שָֽׁרְקוּ֙ וַיַּֽחַרְקוּ־שֵׁ֔ן אָמְר֖וּ בִּלָּ֑עְנוּ אַ֣ךְ זֶ֥ה הַיֹּ֛ום שֶׁקִּוִּינֻ֖הוּ מָצָ֥אנוּ רָאִֽינוּ׃ ס 17עָשָׂ֨ה יְהוָ֜ה אֲשֶׁ֣ר זָמָ֗ם בִּצַּ֤ע אֶמְרָתֹו֙ אֲשֶׁ֣ר צִוָּ֣ה מִֽימֵי־קֶ֔דֶם הָרַ֖ס וְלֹ֣א חָמָ֑ל וַיְשַׂמַּ֤ח עָלַ֨יִךְ֙ אֹויֵ֔ב הֵרִ֖ים קֶ֥רֶן צָרָֽיִךְ׃ ס 18צָעַ֥ק לִבָּ֖ם אֶל־אֲדֹנָ֑י חֹומַ֣ת בַּת־צִ֠יֹּון הֹורִ֨ידִי כַנַּ֤חַל דִּמְעָה֙ יֹומָ֣ם וָלַ֔יְלָה אַֽל־תִּתְּנִ֤י פוּגַת֙ לָ֔ךְ אַל־תִּדֹּ֖ם בַּת־עֵינֵֽךְ׃ ס 19ק֣וּמִי׀ רֹ֣נִּי בַלַּיִל לְרֹאשׁ֙ אַשְׁמֻרֹ֔ות שִׁפְכִ֤י כַמַּ֨יִם֙ לִבֵּ֔ךְ נֹ֖כַח פְּנֵ֣י אֲדֹנָ֑י שְׂאִ֧י אֵלָ֣יו כַּפַּ֗יִךְ עַל־נֶ֨פֶשׁ֙ עֹֽולָלַ֔יִךְ הָעֲטוּפִ֥ים בְּרָעָ֖ב בְּרֹ֥אשׁ כָּל־חוּצֹֽות׃ ס 20רְאֵ֤ה יְהוָה֙ וְֽהַבִּ֔יטָה לְמִ֖י עֹולַ֣לְתָּ כֹּ֑ה אִם־תֹּאכַ֨לְנָה נָשִׁ֤ים פִּרְיָם֙ עֹלֲלֵ֣י טִפֻּחִ֔ים אִם־יֵהָרֵ֛ג בְּמִקְדַּ֥שׁ אֲדֹנָ֖י כֹּהֵ֥ן וְנָבִֽיא׃ ס 21שָׁכְב֨וּ לָאָ֤רֶץ חוּצֹות֙ נַ֣עַר וְזָקֵ֔ן בְּתוּלֹתַ֥י וּבַחוּרַ֖י נָפְל֣וּ בֶחָ֑רֶב הָרַ֨גְתָּ֙ בְּיֹ֣ום אַפֶּ֔ךָ טָבַ֖חְתָּ לֹ֥א חָמָֽלְתָּ׃ ס 22תִּקְרָא֩ כְיֹ֨ום מֹועֵ֤ד מְגוּרַי֙ מִסָּבִ֔יב וְלֹ֥א הָיָ֛ה בְּיֹ֥ום אַף־יְהוָ֖ה פָּלִ֣יט וְשָׂרִ֑יד אֲשֶׁר־טִפַּ֥חְתִּי וְרִבִּ֖יתִי אֹיְבִ֥י כִלָּֽם׃ פ

3

Endûlù ya kasharhu

1 Nie muntu wabwîne amalumwa g’akarhi k’obukunizi bwa Nyakasane.

2 Ansunika embere zâge, angeza omu mwizimya, buzira kamole.

3 Niene niene acikubûlîre okuboko buca buyira.

4 Arhumire omubiri gwâni gwahorha kurhangirira oku irhwe kuhika omu magulu, amvunyungwîre orhuvuha.

5 Ayimanzize eciri nka côgo ca malumwa n’amalibuko eburhambi bwâni.

6 Anjugucîre omu mwizimya nka mufu gwa mîra-mîa.

7 Anjirîre ecisikirizo mpu cimpanze okurhengamwo, anziriringa n’obudagulè.

8 Nayâmire namuhamagala, ci omusengero gwâni arhaguyumvirhîze.

9 Anfukîre enjira n’amabuye magôye, enjira zâni aziyêrekeza ebwa kuhabuka.

10 Anambêrîre nka mpangaza elingûzize, nka ntale ecifulisire omu ishaka.

11 Enjira zâni azihindwîre: anandesire; ansizire kahumba, côbohwa.

12 Afôzire omuherho gwâge, antega mpu ankoze.

13 Anantulungwîre ensiko nieshi n’ebisonga byâge.

14 Abantu boshi badwîrhe banshekera, lwâni ludwîrhe lwayimbwa buca­ buyira.

15 Anyunjuzize malumwa, andalusize n’omutula.

16 Anansezize okukugurha olukalabuye, anantindagirira omu katulo^h.

17 Anyasize akalamo k’omurhûla, nayibagira iragi kwo kuderha kurhi.

18 Naderha nti; «Nta kalamo nacibone, ntabyo ncilangalîre by’emwa Nyaka­sane».

19 Kengera amalumwa gâni n’obuhanya bwâni, ko buli nka boge bwashakamira.

20 Omurhima gwâni erhi gubikengêra, nieshi nnanjogonokerwe ebirumbu.

21 Ci kwonô, kwo nkolaga nakengêra ntya, kurhume nalangalira.

22 Olukogo lwa Nyakasane lurhacîkwa, obuzigire bwâge burhaheka.

23 Olukogo lwage lushâshuka ngasi sêzi. Ala oku obwîkubagirwa bwâwe bwaluga, Nyakasane!

24 Kwo ndesire: nti «Nyakasane ye kuhirhira kwâni, co cirhumire mmula­ngaliraⁱ.

25 Nyakasane aba mwinja kuli ngasi yeshi umuyegemera, olya omulo­ngereza.

26 Kuli kwinja okulangalira omu kahwenyenye obucire Nyakasanc ârhuma.

27 Kuli kwinja oku muntu okubarhula omuzigo gwa Nyakasane kurhengera oburho bwâge.

28 Aciyungulire omu kahwenyenye amango Nyakasane amuhizireko ama­rhangulo.

2’9 Ayunamirize kuhika amime akatulo, omu kulangalira oku Nyakasane ayishimurhabâla.

30 Irhama lyâge aliyêrekeze owamushûrha, anayemêre bamuyiguse bijâci ^j

31 Bulya Nyakasane arhaba wa kukabulira omuntu omu nsiku zoshi.

32 Bulya ciru ankamubabaza, kurharhuma arhamubabalira omu lukogo lwâge lunene.

33 Bulya omurhima gwâge gurhasima kugayisa abantu erhi kubarhindibuza.

34 Gala mango balabarhanya ababohe b’omu cihugo boshi.

35 Amango bagorombekanya olubanja lw’abanyinyi omu masù g’Ow’Enya­nya bwenêne.

36 Amango bayîmira omuntu okuli kwâge ekagombe; ka Nyakasane a­rhabona ebyo byoshi obwo?

37 Ndi wankahashiderha akanwa kanabe? K’arhali Nyakasane ohiga?

38 K’arhali kanwa ka Nyamuzinda w’Enyanya bwenêne kazûsa byoshi, ebibi n’ebinja?

39 Bicigi lêro omuntu ankacîdudumira, akaba acizîne, n’obwo agwerhe mabi manji?

40 Rhulole bwinjinja olugendo lwirhu, rhushubire emwa Nyakasane.

41 Rhushenge n’omurhima gwirhu gwoshi, rhuyinamulire amaboko emwa Nyamuzinda oli omu mpingu.

42 Rhwabîre babî na bagoma; nâwe orharhubabaliraga kuli okwo.

43 Wacibwîkira omu bukunizi bwâwe, warhushimbulula, wanigûza buzira lukogo.

44 Wacîyegulira enyuma ly’ecitù, mpu Iyo ensengero zirhu zirhagikuhikakwo.

45 Warhujizire bikabulirwa, nka câmvu, omu karhî k’agandi mashanja.

46 Abashombanyi birhu boshi bakazibumbûla akanwa barhusholoshonza.

47 Ecôba gwo gukolaga mwanya gwirhu, kuhugalala, kusherêra, buhanya bwêne bwône.

48 Amasù gâni gadwîrhe gahona nshalalo ya mirenge, erhi buhanya bw’olu­baga lwâni burhuma.

49 Amasù gâni yabire nshoko erhahuba, garhâgoheka.

50 Ndwîrhe nalinga oku Nyakasane ayûnama kurhenga enyanya, alolereze anabone:

51 Ebi byarhinzire oku banyere b’omu cishagala ciru biri bya kundumîsa amasù.

52 Abanshombera obusha baja bampiva nka kanyunyi.

53 Bantogîze omu mwîrna nandi mugumaguma, bahira ibuye enyanya zâni.

54 Amîshi gakazinzungulira aha nyanya z’irhwe; lêro naderha nti namahera.

55 Nakuyâkûzize kurhenga omu kuzimu, Nyakasane.

56 Wanyumvîrhe oku nakubirikira: orhafukaga amarhwiri gâwe oku nsengero zâni n’ndûlù yâni.

57 Amango nàkuhamagalaga wanyegera wanabwîra, erhi: «Orhayobohaga».

58 We wambulânire, Nyakasane wàciza obuzine bwâni^k.

59 Obwîne obubî banjirire, Nyakasane, ontwire luno lubanja.

60 Wabwîne oku bacîhôla kuli nie, wabwîne emihigo yabo kuli nie.

61 Wayumvîrhe ebijaci byâbo, Nyakasane, n’emihigo yâbo mibi kuli nie.

62 Enshambâlo n’enkegêro mbî z’abashombanyi bâni nie zidwîrhe zagerako buca-buyîra.

63 Obone ebi badwîrhe bajira byoshi, nie nashubirage lwimbo lwâbo.

64 Nyakasane, wayishibakolera ebiri nk’ebi bàmkolîre.

65 Wâbatubâza obukengêre, gube mulagi gwâwe mubî kuli bo.

66 Wâbashimbûlula n’obukunizi bwâwe, obaherêrekeze lwoshi hano igulu.

Lamentations 3: 1 

אֲנִ֤י הַגֶּ֨בֶר֙ רָאָ֣ה עֳנִ֔י בְּשֵׁ֖בֶט עֶבְרָתֹֽו׃ 2אֹותִ֥י נָהַ֛ג וַיֹּלַ֖ךְ חֹ֥שֶׁךְ וְלֹא־אֹֽור׃ 3אַ֣ךְ בִּ֥י יָשֻׁ֛ב יַהֲפֹ֥ךְ יָדֹ֖ו כָּל־הַיֹּֽום׃ ס 4בִּלָּ֤ה בְשָׂרִי֙ וְעֹורִ֔י שִׁבַּ֖ר עַצְמֹותָֽי׃ 5בָּנָ֥ה עָלַ֛י וַיַּקַּ֖ף רֹ֥אשׁ וּתְלָאָֽה׃ 6בְּמַחֲשַׁכִּ֥ים הֹושִׁיבַ֖נִי כְּמֵתֵ֥י עֹולָֽם׃ ס 7גָּדַ֧ר בַּעֲדִ֛י וְלֹ֥א אֵצֵ֖א הִכְבִּ֥יד נְחָשְׁתִּֽי׃ 8גַּ֣ם כִּ֤י אֶזְעַק֙ וַאֲשַׁוֵּ֔עַ שָׂתַ֖ם תְּפִלָּתִֽי׃ 9גָּדַ֤ר דְּרָכַי֙ בְּגָזִ֔ית נְתִיבֹתַ֖י עִוָּֽה׃ ס 10דֹּ֣ב אֹרֵ֥ב הוּא֙ לִ֔י אַרְיֵה בְּמִסְתָּרִֽים׃ 11דְּרָכַ֥י סֹורֵ֛ר וַֽיְפַשְּׁחֵ֖נִי שָׂמַ֥נִי שֹׁמֵֽם׃ 12דָּרַ֤ךְ קַשְׁתֹּו֙ וַיַּצִּיבֵ֔נִי כַּמַּטָּרָ֖א לַחֵֽץ׃ ס 13הֵבִיא֙ בְּכִלְיֹותָ֔י בְּנֵ֖י אַשְׁפָּתֹֽו׃ 14הָיִ֤יתִי שְּׂחֹק֙ לְכָל־עַמִּ֔י נְגִינָתָ֖ם כָּל־הַיֹּֽום׃ 15הִשְׂבִּיעַ֥נִי בַמְּרֹורִ֖ים הִרְוַ֥נִי לַעֲנָֽה׃ ס 16וַיַּגְרֵ֤ס בֶּֽחָצָץ֙ שִׁנָּ֔י הִכְפִּישַׁ֖נִי בָּאֵֽפֶר׃ 17וַתִּזְנַ֧ח מִשָּׁלֹ֛ום נַפְשִׁ֖י נָשִׁ֥יתִי טֹובָֽה׃ 18וָאֹמַר֙ אָבַ֣ד נִצְחִ֔י וְתֹוחַלְתִּ֖י מֵיְהוָֽה׃ ס 19זְכָר־עָנְיִ֥י וּמְרוּדִ֖י לַעֲנָ֥ה וָרֹֽאשׁ׃ 20זָכֹ֣ור תִּזְכֹּ֔ור וְתָשִׁיחַ עָלַ֖י נַפְשִֽׁי׃ 21זֹ֛את אָשִׁ֥יב אֶל־לִבִּ֖י עַל־כֵּ֥ן אֹוחִֽיל׃ ס 22חַֽסְדֵ֤י יְהוָה֙ כִּ֣י לֹא־תָ֔מְנוּ כִּ֥י לֹא־כָל֖וּ רַחֲמָֽיו׃ 23חֲדָשִׁים֙ לַבְּקָרִ֔ים רַבָּ֖ה אֱמוּנָתֶֽךָ׃ 24חֶלְקִ֤י יְהוָה֙ אָמְרָ֣ה נַפְשִׁ֔י עַל־כֵּ֖ן אֹוחִ֥יל לֹֽו׃ ס 25טֹ֤וב יְהוָה֙ לְקֹוָ֔ו לְנֶ֖פֶשׁ תִּדְרְשֶֽׁנּוּ׃ 26טֹ֤וב וְיָחִיל֙ וְדוּמָ֔ם לִתְשׁוּעַ֖ת יְהוָֽה׃ 27טֹ֣וב לַגֶּ֔בֶר כִּֽי־יִשָּׂ֥א עֹ֖ל בִּנְעוּרָֽיו׃ ס 28יֵשֵׁ֤ב בָּדָד֙ וְיִדֹּ֔ם כִּ֥י נָטַ֖ל עָלָֽיו׃ 29יִתֵּ֤ן בֶּֽעָפָר֙ פִּ֔יהוּ אוּלַ֖י יֵ֥שׁ תִּקְוָֽה׃ 30יִתֵּ֧ן לְמַכֵּ֛הוּ לֶ֖חִי יִשְׂבַּ֥ע בְּחֶרְפָּֽה׃ ס 31כִּ֣י לֹ֥א יִזְנַ֛ח לְעֹולָ֖ם אֲדֹנָֽי׃ 32כִּ֣י אִם־הֹוגָ֔ה וְרִחַ֖ם כְּרֹ֥ב חַסְדֹּו 33כִּ֣י לֹ֤א עִנָּה֙ מִלִּבֹּ֔ו וַיַּגֶּ֖ה בְּנֵי־אִֽישׁ׃ ס 34לְדַכֵּא֙ תַּ֣חַת רַגְלָ֔יו כֹּ֖ל אֲסִ֥ירֵי אָֽרֶץ׃ 35לְהַטֹּות֙ מִשְׁפַּט־גָּ֔בֶר נֶ֖גֶד פְּנֵ֥י עֶלְיֹֽון׃ 36לְעַוֵּ֤ת אָדָם֙ בְּרִיבֹ֔ו אֲדֹנָ֖י לֹ֥א רָאָֽה׃ ס 37מִ֣י זֶ֤ה אָמַר֙ וַתֶּ֔הִי אֲדֹנָ֖י לֹ֥א צִוָּֽה׃ 38מִפִּ֤י עֶלְיֹון֙ לֹ֣א תֵצֵ֔א הָרָעֹ֖ות וְהַטֹּֽוב׃ 39מַה־יִּתְאֹונֵן֙ אָדָ֣ם חָ֔י גֶּ֖בֶר עַל־חֶטְאֹו 40נַחְפְּשָׂ֤ה דְרָכֵ֨ינוּ֙ וְֽנַחְקֹ֔רָה וְנָשׁ֖וּבָה עַד־יְהוָֽה׃ 41נִשָּׂ֤א לְבָבֵ֨נוּ֙ אֶל־כַּפָּ֔יִם אֶל־אֵ֖ל בַּשָּׁמָֽיִם׃ 42נַ֤חְנוּ פָשַׁ֨עְנוּ֙ וּמָרִ֔ינוּ אַתָּ֖ה לֹ֥א סָלָֽחְתָּ׃ ס 43סַכֹּ֤תָה בָאַף֙ וַֽתִּרְדְּפֵ֔נוּ הָרַ֖גְתָּ לֹ֥א חָמָֽלְתָּ׃ 44סַכֹּ֤ותָה בֶֽעָנָן֙ לָ֔ךְ מֵעֲבֹ֖ור תְּפִלָּֽה׃ 45סְחִ֧י וּמָאֹ֛וס תְּשִׂימֵ֖נוּ בְּקֶ֥רֶב הָעַמִּֽים׃ ס 46פָּצ֥וּ עָלֵ֛ינוּ פִּיהֶ֖ם כָּל־אֹיְבֵֽינוּ׃ 47פַּ֧חַד וָפַ֛חַת הָ֥יָה לָ֖נוּ הַשֵּׁ֥את וְהַשָּֽׁבֶר׃ 48פַּלְגֵי־מַ֨יִם֙ תֵּרַ֣ד עֵינִ֔י עַל־שֶׁ֖בֶר בַּת־עַמִּֽי׃ ס 49עֵינִ֧י נִגְּרָ֛ה וְלֹ֥א תִדְמֶ֖ה מֵאֵ֥ין הֲפֻגֹֽות׃ 50עַד־יַשְׁקִ֣יף וְיֵ֔רֶא יְהוָ֖ה מִשָּׁמָֽיִם׃ 51עֵינִי֙ עֹֽולְלָ֣ה לְנַפְשִׁ֔י מִכֹּ֖ל בְּנֹ֥ות עִירִֽי׃ ס 52צֹ֥וד צָד֛וּנִי כַּצִּפֹּ֖ור אֹיְבַ֥י חִנָּֽם׃ 53צָֽמְת֤וּ בַבֹּור֙ חַיָּ֔י וַיַּדּוּ־אֶ֖בֶן בִּֽי׃ 54צָֽפוּ־מַ֥יִם עַל־רֹאשִׁ֖י אָמַ֥רְתִּי נִגְזָֽרְתִּי׃ ס 55קָרָ֤אתִי שִׁמְךָ֙ יְהוָ֔ה מִבֹּ֖ור תַּחְתִּיֹּֽות׃ 56קֹולִ֖י שָׁמָ֑עְתָּ אַל־תַּעְלֵ֧ם אָזְנְךָ֛ לְרַוְחָתִ֖י לְשַׁוְעָתִֽי׃ 57קָרַ֨בְתָּ֙ בְּיֹ֣ום אֶקְרָאֶ֔ךָּ אָמַ֖רְתָּ אַל־תִּירָֽא׃ ס 58רַ֧בְתָּ אֲדֹנָ֛י רִיבֵ֥י נַפְשִׁ֖י גָּאַ֥לְתָּ חַיָּֽי׃ 59רָאִ֤יתָה יְהוָה֙ עַוָּ֣תָתִ֔י שָׁפְטָ֖ה מִשְׁפָּטִֽי׃ 60רָאִ֨יתָה֙ כָּל־נִקְמָתָ֔ם כָּל־מַחְשְׁבֹתָ֖ם לִֽי׃ ס 61שָׁמַ֤עְתָּ חֶרְפָּתָם֙ יְהוָ֔ה כָּל־מַחְשְׁבֹתָ֖ם עָלָֽי׃ 62שִׂפְתֵ֤י קָמַי֙ וְהֶגְיֹונָ֔ם עָלַ֖י כָּל־הַיֹּֽום׃ 63שִׁבְתָּ֤ם וְקִֽימָתָם֙ הַבִּ֔יטָה אֲנִ֖י מַנְגִּינָתָֽם׃ ס 64תָּשִׁ֨יב לָהֶ֥ם גְּמ֛וּל יְהוָ֖ה כְּמַעֲשֵׂ֥ה יְדֵיהֶֽם׃ 65תִּתֵּ֤ן לָהֶם֙ מְגִנַּת־לֵ֔ב תַּאֲלָֽתְךָ֖ לָהֶֽם׃ 66תִּרְדֹּ֤ף בְּאַף֙ וְתַשְׁמִידֵ֔ם מִתַּ֖חַת שְׁמֵ֥י יְהוָֽה׃ פ

4

Endûlù ya kani

1 Yoo! amasholo^l galangashana kulya, ecûma cinjinja kulya, kurhi lêro catubîre wâni? Kurhi amabuye matagatifu gàjire gashandala hoshi ho­shi omu mashango ga ngasi njira?

2 Abana b’e Siyoni, abayumananaga n’amasholo oku bwinja, kurhi lêro ba­nkagereragwa oku nyungu buyungu y’ebidaka?

3 Ciru na banyambwè bajira omurhima gw’okuha abana babo ibêre. Ci kwône olubaga lwâni lwàbîre rnuzire wa cihûngo ak’enyûnda z’omu irûngu^m.

4 Abana baciri oku ibêre, olulimi lwabayumîre ebiraka n’ecûmwe, abana b’ebirhaba badwîrhe bahûna omugati na ntâye wabahà ciru n’ehihimbi hyâgwo.

5 Abakagirya ebinja-binja bishushagîre, lêro baja balengukira omu njira. Abalereragwa omu by’obugale, bakola baja bafukula ecavu n’amabo­ko gombi.

6 Amabî g’olubaga lwâni go manene kulusha ebyâha by’abantu b’e Sodo­mo, ho bàbirundulagwa omu kanya kasungunu buzira ciru n’amango g’okulambûla amaboko mpu babarhabâle.

7 Abaluzi bâlwo bo balangashanaga kulusha olubula, enshusho yâbo yali nyêru kulusha amarhà, n’omubiri gwâbo gwoshi gwàli gwa kaduku. Emisi ebalanganyiremwo yakagishusha enjuma y’akasi.

8 Lero bakola bali biru-biru nka muyeye, barhacidwîrhi bamanywa omu njira. Ecikoba c’omubiri gwâbo cikola cibananîre oku rhuvuha, cikola cûmu-cûmu bushâli.

9 Okuhirima oku bwôji bw’engôrho kwo kukulu aha omuntu ankafà n’obu­ligo aja ayûma anagangabala n’ishâli.

10 Abazire, oku barhahimwa lukogo, lêro bôhe, bakaziyenda abana babo banabalya, mw’obwo buhanya bunene bwarhogire oku lubaga lwâni.

11 Nyakasane ayukirize omutula gwâge, adubwîre obukunizi bwâge bunene, ayâsize ntakanjirwa w’engulumira omu Siyoni àyôkera ciru n’ebiriba byoshi.

12 Abâmi b’igulu ciru n’abantu kwône en’igulu ntâye ciru n’omuguma wa­ nkayemîre oku hali lusiku luguma omushombanyi ankahimire agere omu mihango ya Yeruzalemu.

13 Obwo buhanya budwîrhwe n’ebyâha by’abalêbi bâge, haguma n’amabî g’abadâhwa bâge, bo babulagaga omuko gw’abantu bîmâna.

14 Badwîrhage baja bahukuza omu njira nka mihûrha, n’emyambalo yâbo ezinzire n’omuko.

15 Erhi baciba bagera, abantu bababona banayakûzc abâbo, mpu: «Muyâke, muyâke, abo bali b’izinga! Muyâke, murhabayêgeraga!»ⁿ Oku baja balibirha barhanamanyiri ngahi bayerekîre, abanya-mahanga baderhe, obwo, mpu: «Aba ntako bankacishinga nsiku eno mwirhu!»

16 Nyakasane yene oyo wabashandâzagya, arhacilonza abalolekwo. Abadâhwa barhacilolagwa isù, ciru nta bukenge bwaciri oku bashosi.

17 Amasù girhu gàrhama gahengûza aha oburhabâle bwâyisha, bwànabuli­kana. Rhwageza amango goshi nti rhwalinda ishanja ly’ihanga lyâyishi­rhuciza, lirhanacirhucizagya^o.

18 Badwîrhe bayunja enshando zirhu, ntâkwo rhwankacihika aha mwirhu. Amango girhu gahisire, ensiku zirhu zahwîre, bulya obuzinda bwirhu buli hofi.

19 Abarhushimbire bo babidu kulusha ikozi lyabalala omu nkuba-karhî. Baja barhulibirhakwo omu ntôndo, baja barhuhengûza ciru n’omu iru­ngu n’okurhurhega.

20 Ngasi oyu akalamo kirhu kàli kacisimikirekwo, oyu kàlicikubagire, o­mwâmi washîgagwa amavurha na Nyakasane^p, ye rhwakagiderha, nti: «Ye rhwalamirakwo oyu omu karhî k’amashanja», y’oyo naye wagwaâsirwe mpira omu mwîna gw’omushombanyi!

21 Osîmage onacishinge, we munyere w’e Edomu, we yûbaka omu cihugo c’e Usi^q. Ci kwône nawe akabehe k’omutula kâkuhikakwo, wâka­nyweramwo onalaluke, kuhika oyambale obusha!

22 Obuhane bwâwe bwahwîre, we munyere w’e Siyoni, orhacihêkwe ebwa kululizibwa. Kuli we, wêhe munyere w’e Edomu, Nyakasane ahana amabî gâwe, ajalabule amabî gâwe goshi.

Lamentations 4: 1 

אֵיכָה֙ יוּעַ֣ם זָהָ֔ב יִשְׁנֶ֖א הַכֶּ֣תֶם הַטֹּ֑וב תִּשְׁתַּפֵּ֨כְנָה֙ אַבְנֵי־קֹ֔דֶשׁ בְּרֹ֖אשׁ כָּל־חוּצֹֽות׃ ס 2בְּנֵ֤י צִיֹּון֙ הַיְקָרִ֔ים הַמְסֻלָּאִ֖ים בַּפָּ֑ז אֵיכָ֤ה נֶחְשְׁבוּ֙ לְנִבְלֵי־חֶ֔רֶשׂ מַעֲשֵׂ֖ה יְדֵ֥י יֹוצֵֽר׃ ס 3גַּם־תַּנִּין חָ֣לְצוּ שַׁ֔ד הֵינִ֖יקוּ גּוּרֵיהֶ֑ן בַּת־עַמִּ֣י לְאַכְזָ֔ר כִּי עֵנִים בַּמִּדְבָּֽר׃ ס 4דָּבַ֨ק לְשֹׁ֥ון יֹונֵ֛ק אֶל־חִכֹּ֖ו בַּצָּמָ֑א עֹֽולָלִים֙ שָׁ֣אֲלוּ לֶ֔חֶם פֹּרֵ֖שׂ אֵ֥ין לָהֶֽם׃ ס 5הָאֹֽכְלִים֙ לְמַ֣עֲדַנִּ֔ים נָשַׁ֖מּוּ בַּחוּצֹ֑ות הָאֱמֻנִים֙ עֲלֵ֣י תֹולָ֔ע חִבְּק֖וּ אַשְׁפַּתֹּֽות׃ ס 6וַיִּגְדַּל֙ עֲוֹ֣ן בַּת־עַמִּ֔י מֵֽחַטַּ֖את סְדֹ֑ם הַֽהֲפוּכָ֣ה כְמֹו־רָ֔גַע וְלֹא־חָ֥לוּ בָ֖הּ יָדָֽיִם׃ ס 7זַכּ֤וּ נְזִירֶ֨יהָ֙ מִשֶּׁ֔לֶג צַח֖וּ מֵחָלָ֑ב אָ֤דְמוּ עֶ֨צֶם֙ מִפְּנִינִ֔ים סַפִּ֖יר גִּזְרָתָֽם׃ ס 8חָשַׁ֤ךְ מִשְּׁחֹור֙ תָּֽאֳרָ֔ם לֹ֥א נִכְּר֖וּ בַּחוּצֹ֑ות צָפַ֤ד עֹורָם֙ עַל־עַצְמָ֔ם יָבֵ֖שׁ הָיָ֥ה כָעֵֽץ׃ ס 9טֹובִ֤ים הָיוּ֙ חַלְלֵי־חֶ֔רֶב מֵֽחַלְלֵ֖י רָעָ֑ב שֶׁ֣הֵ֤ם יָז֨וּבוּ֙ מְדֻקָּרִ֔ים מִתְּנוּבֹ֖ת שָׂדָֽי׃ ס 10יְדֵ֗י נָשִׁים֙ רַחֲמָ֣נִיֹּ֔ות בִּשְּׁל֖וּ יַלְדֵיהֶ֑ן הָי֤וּ לְבָרֹות֙ לָ֔מֹו בְּשֶׁ֖בֶר בַּת־עַמִּֽי׃ ס 11כִּלָּ֤ה יְהוָה֙ אֶת־חֲמָתֹ֔ו שָׁפַ֖ךְ חֲרֹ֣ון אַפֹּ֑ו וַיַּצֶּת־אֵ֣שׁ בְּצִיֹּ֔ון וַתֹּ֖אכַל יְסֹודֹתֶֽיהָ׃ ס 12לֹ֤א הֶאֱמִ֨ינוּ֙ מַלְכֵי־אֶ֔רֶץ וְכֹל יֹשְׁבֵ֣י תֵבֵ֑ל כִּ֤י יָבֹא֙ צַ֣ר וְאֹויֵ֔ב בְּשַׁעֲרֵ֖י יְרוּשָׁלִָֽם׃ ס 13מֵֽחַטֹּ֣את נְבִיאֶ֔יהָ עֲוֹנֹ֖ות כֹּהֲנֶ֑יהָ הַשֹּׁפְכִ֥ים בְּקִרְבָּ֖הּ דַּ֥ם צַדִּיקִֽים׃ ס 14נָע֤וּ עִוְרִים֙ בַּֽחוּצֹ֔ות נְגֹֽאֲל֖וּ בַּדָּ֑ם בְּלֹ֣א יֽוּכְל֔וּ יִגְּע֖וּ בִּלְבֻשֵׁיהֶֽם׃ ס 15ס֣וּרוּ טָמֵ֞א קָ֣רְאוּ לָ֗מֹו ס֤וּרוּ ס֨וּרוּ֙ אַל־תִּגָּ֔עוּ כִּ֥י נָצ֖וּ גַּם־נָ֑עוּ אָֽמְרוּ֙ בַּגֹּויִ֔ם לֹ֥א יֹוסִ֖יפוּ לָגֽוּר׃ ס 16פְּנֵ֤י יְהוָה֙ חִלְּקָ֔ם לֹ֥א יֹוסִ֖יף לְהַבִּיטָ֑ם פְּנֵ֤י כֹהֲנִים֙ לֹ֣א נָשָׂ֔אוּ זְקֵנִים לֹ֥א חָנָֽנוּ׃ ס 17עֹודֵינָה תִּכְלֶ֣ינָה עֵינֵ֔ינוּ אֶל־עֶזְרָתֵ֖נוּ הָ֑בֶל בְּצִפִּיָּתֵ֣נוּ צִפִּ֔ינוּ אֶל־גֹּ֖וי לֹ֥א יֹושִֽׁעַ׃ ס 18צָד֣וּ צְעָדֵ֔ינוּ מִלֶּ֖כֶת בִּרְחֹבֹתֵ֑ינוּ קָרַ֥ב קִצֵּ֛ינוּ מָלְא֥וּ יָמֵ֖ינוּ כִּי־בָ֥א קִצֵּֽינוּ׃ ס 19קַלִּ֤ים הָיוּ֙ רֹדְפֵ֔ינוּ מִנִּשְׁרֵ֖י שָׁמָ֑יִם עַל־הֶהָרִ֣ים דְּלָקֻ֔נוּ בַּמִּדְבָּ֖ר אָ֥רְבוּ לָֽנוּ׃ ס 20ר֤וּחַ אַפֵּ֨ינוּ֙ מְשִׁ֣יחַ יְהוָ֔ה נִלְכַּ֖ד בִּשְׁחִיתֹותָ֑ם אֲשֶׁ֣ר אָמַ֔רְנוּ בְּצִלֹּ֖ו נִֽחְיֶ֥ה בַגֹּויִֽם׃ ס 21שִׂ֤ישִׂי וְשִׂמְחִי֙ בַּת־אֱדֹ֔ום יֹושַׁבְתִּי בְּאֶ֣רֶץ ע֑וּץ גַּם־עָלַ֨יִךְ֙ תַּעֲבָר־כֹּ֔וס תִּשְׁכְּרִ֖י וְתִתְעָרִֽי׃ ס 22תַּם־עֲוֹנֵךְ֙ בַּת־צִיֹּ֔ון לֹ֥א יֹוסִ֖יף לְהַגְלֹותֵ֑ךְ פָּקַ֤ד עֲוֹנֵךְ֙ בַּת־אֱדֹ֔ום גִּלָּ֖ה עַל־חַטֹּאתָֽיִךְ׃ פ

5

Endûlù ya karhanu

1 Nyakasane, orhayibagire okula rhwabîre, olole obone kuno badwîrhe ba­rhujira^r.

2 Ebirugu birhu binjinja byanyazirwe n’abandi, n’enyumpa zirhu zàjibwa­mwo n’entakembûlwa^s.

3 Balarha ntâbo bahali, na rhôno rhukola rhuli nfuzi na banyâma babîre bakana. 4 Rhurhacinywa amîshi g’amaliba girhu rhurhanagaguziri nsaranga. N’e­nshagali nta kucizibona rhurhanahyûziri igerha.

5 Abanzi birhu rhubahêrhe aha mugongo, rhwalibwîre, rhwàrhama, omu­rhûla gwàrhuyâsire.

6 Abanyamisri n’Abanyasîriya^t bo rhukolaga rhurhega amaboko nti nkabaga bo bârhubonera ebyankarhubuka ishali.

7 Ababusi birhu bakolaga ago mabî barhacibâho, ci kwône rhwe rhukolaga rhubarhwîre amaligo haguma n’amazibu g’obugoma bwâbo.

8 Abàli bajà birhu bo bakolaga barhurhegeka, na ntâye ciru odesirage mpu arhulikûza kuli bo.

9 Rhukola rhuja rhwahushwa n’ebishumusi by’omu irûngu erhi kuja kwalo­nza ebi rhwalya kurhuma.

10 Ecikoba c’omubiri gwirhu cikola cirhuyôca nka kuno barhurhogeza omu cibeye c’omuliro, erhi kulumwa n’ishali kurhuma.

11 Abakazi badwîrhe bakolerwa ebihigo omu Siyoni, n’abanyere kwo na kuguma, omu bishagala bya Yuda.

12 Bagwâsire abarhambo banabamanika, barhanadesiri ciru mpu bakenge abashosi. 13 Abana b’emisole bakazibarhula olwanjikwa, oku abanarhabana baja badandabagana n’emizigo y’enshâli.

14 Abashosi ntâho bacidwîrhe baja omu ihano, n’emisole erhacihuma oku mulya gw’olulanga mpu yâziha.

15 Nta bushagaluke bucirhuli emurhima, okusâmira engoma kwirhu kwàhi­ndusire mishîbo.

16 lshûngwe rhwàgwerhe oku irhwe lyàrhozire! Yajewe! Ala oku rhwabwîne rhwagomera Nyakasane!

17 Obu rhukola rhuhîrîre ntya oku nsholo y’omurhima, n’amasù garhurhûnzire n’emirenge:

18 Kuli kuba bulya entôndo ya Siyoni yahindusire irûngu, ekola eba bulu­mba bwa banyambwè!

19 Ci kwône wehe, Nyakasane, obà Mwami ensiku zoshi^u, we yôrha orhegeka omu myaka n’emyaka.

20 Cici cànkarhumire warhuyibagira lwoshi lwoshi? Cankarhuma waârhulekerera lwoshi lwoshi?

21 Orhugalule emunda oli, Yagirwa Nyakasane, Iyo rhushubira okunali lwo­shi emunda oli; akalamo kirhu oshubikajira kahyahya nka kulya kwa mîra.

22 Kurhigi wankarhukabulira lwoshi lwoshi’! Ka wanarhushombaga oku­ ngana âho?

Lamentations 5: 1 

זְכֹ֤ר יְהוָה֙ מֶֽה־הָ֣יָה לָ֔נוּ הַבֵּיט וּרְאֵ֥ה אֶת־חֶרְפָּתֵֽנוּ׃ 2נַחֲלָתֵ֨נוּ֙ נֶֽהֶפְכָ֣ה לְזָרִ֔ים בָּתֵּ֖ינוּ לְנָכְרִֽים׃ 3יְתֹומִ֤ים הָיִ֨ינוּ֙ אֵין אָ֔ב אִמֹּתֵ֖ינוּ כְּאַלְמָנֹֽות׃ 4מֵימֵ֨ינוּ֙ בְּכֶ֣סֶף שָׁתִ֔ינוּ עֵצֵ֖ינוּ בִּמְחִ֥יר יָבֹֽאוּ׃ 5עַ֤ל צַוָּארֵ֨נוּ֙ נִרְדָּ֔פְנוּ יָגַ֖עְנוּ לֹא הֽוּנַֽח־לָֽנוּ׃ 6מִצְרַ֨יִם֙ נָתַ֣נּוּ יָ֔ד אַשּׁ֖וּר לִשְׂבֹּ֥עַֽ לָֽחֶם׃ 7אֲבֹתֵ֤ינוּ חָֽטְאוּ֙ אֵינָם אֲנַחְנוּ עֲוֹנֹתֵיהֶ֥ם סָבָֽלְנוּ׃ 8עֲבָדִים֙ מָ֣שְׁלוּ בָ֔נוּ פֹּרֵ֖ק אֵ֥ין מִיָּדָֽם׃ 9בְּנַפְשֵׁ֨נוּ֙ נָבִ֣יא לַחְמֵ֔נוּ מִפְּנֵ֖י חֶ֥רֶב הַמִּדְבָּֽר׃ 10עֹורֵ֨נוּ֙ כְּתַנּ֣וּר נִכְמָ֔רוּ מִפְּנֵ֖י זַלְעֲפֹ֥ות רָעָֽב׃ 11נָשִׁים֙ בְּצִיֹּ֣ון עִנּ֔וּ בְּתֻלֹ֖ת בְּעָרֵ֥י יְהוּדָֽה׃ 12שָׂרִים֙ בְּיָדָ֣ם נִתְל֔וּ פְּנֵ֥י זְקֵנִ֖ים לֹ֥א נֶהְדָּֽרוּ׃ 13בַּחוּרִים֙ טְחֹ֣ון נָשָׂ֔אוּ וּנְעָרִ֖ים בָּעֵ֥ץ כָּשָֽׁלוּ׃ 14זְקֵנִים֙ מִשַּׁ֣עַר שָׁבָ֔תוּ בַּחוּרִ֖ים מִנְּגִינָתָֽם׃ 15שָׁבַת֙ מְשֹׂ֣ושׂ לִבֵּ֔נוּ נֶהְפַּ֥ךְ לְאֵ֖בֶל מְחֹלֵֽנוּ׃ 16נָֽפְלָה֙ עֲטֶ֣רֶת רֹאשֵׁ֔נוּ אֹֽוי־נָ֥א לָ֖נוּ כִּ֥י חָטָֽאנוּ׃ 17עַל־זֶ֗ה הָיָ֤ה דָוֶה֙ לִבֵּ֔נוּ עַל־אֵ֖לֶּה חָשְׁכ֥וּ עֵינֵֽינוּ׃ 18עַ֤ל הַר־צִיֹּון֙ שֶׁשָּׁמֵ֔ם שׁוּעָלִ֖ים הִלְּכוּ־בֹֽו׃ פ 19אַתָּ֤ה יְהוָה֙ לְעֹולָ֣ם תֵּשֵׁ֔ב כִּסְאֲךָ֖ לְדֹ֥ר וָדֹֽור׃ 20לָ֤מָּה לָנֶ֨צַח֙ תִּשְׁכָּחֵ֔נוּ תַּֽעַזְבֵ֖נוּ לְאֹ֥רֶךְ יָמִֽים׃ 21הֲשִׁיבֵ֨נוּ יְהוָ֤ה׀ אֵלֶ֨יךָ֙ וְנָשׁוּב חַדֵּ֥שׁ יָמֵ֖ינוּ כְּקֶֽדֶם׃ 22כִּ֚י אִם־מָאֹ֣ס מְאַסְתָּ֔נוּ קָצַ֥פְתָּ עָלֵ֖ינוּ עַד־מְאֹֽד׃

---

 ^a1.1 Ogu murhundu gw’e Yeruzalemu. Omuzihi aliaderha obworhere bugalugalu Yeruzalemu âja mwo erhi bubi bwage burhuma.

 ^b1.2 Abîra ba Yuda ba mîra, balya anywânanaga nabo mpu bakamurhabâla; lero boshi bamamulekêrera. Lola muli Yer 4, 30; 30, 14: Eze 16, 37-40; 23, 22-29.

 ^c1.6 Sinza Eze 10, 18; 11, 22; 16, 37; Iz 47, 3.

 ^d2.4 Nk’omu Yer 12, 7; 30, 14; bayêresire Nyakasane nka mushombanyi wa lubaga lwâge lwi­shogwa: Israheli.

 ^e2.7 Eco cihôgêro cirhàli ca mwishingo nka kulya bashamambira, bagashâniza olusiku lukulu, ci càli ca bashombanyi balirhêra aka-Nyamuzinda.

 ^f2.13 «Munyere w’e Siyoni»: ko kuderha Yeruzalemu.

 ^g2.14 «Abalêbi bâwe»: Balêbi b’obunywesi, halya hàdesire eby’obunywesi.

 ^h3.16 «Kukugurha olukalabuye» ko kugalanjuka omu luvù..

 ⁱ3.24 «lgwarhiro ly’okulangalira ciru n’omu malibuko»: sinza Lul 16, 5; 73, 26; 3, 30; Iz 50, 6; Mt 5, 39.

 ^j3.30 Sinza Mt 5, 39: Iz 50, 6. 3, 32: Abashi mpu: «Engoko enalabarhe omwana wâyo erhi enamubwîne»: Nyamuzinda ye muzire «Ntahwa lukogo».

 ^k3.58 Nyamuzinda ye «mucunguzi» w’olubaga lwâge.

 ^l4.1 Amasholo n’amabuye matagatifu, cimanyîso c’olubaga lw’e Yeruzalemu

 ^m4.3 Lola Ayu 39, 13-17.

 ⁿ4.15 Emw’Abayahudi, abanya-byâha bàkagilolwa nka bantu ba lushomyo ntâye wa­nkabayegîre embere bacîyûnguze.

 ^o4.17 lshanja ly’ihanga ye Misiri bànywananaga naye oku matabâro gabo mazinda, Misiri naye arhayishaga okubarhabâla.

 ^p4.20 Mwami Sedekyahu ye wayîmisirwe ayîrikwa ago mazino: «Mushigwa wa Nyakasane» Naye abashombanyi bamugwârha mpira, olubaga lwàrha omurhima, lwadaga. Lola 2 Bam 25, 6.

 ^q4.21 Cihugo ca Usi: co cirimwo abalungu ba bene Israheli, bo balimwo ba Mowabu, Amoni, ab’e Edomu (Lola Murh 36, 28; Ayu 1,1). Nabo bali barhabâzi ba bene Israheli omu ntamhala, bàbâ kucishinga bacishingira okuhimwa kwa bene lsraheli: Lola Iz 34, 5. Co càrhumaga bene Israheli bàkâgikaga Edomu omu myandiko y’Abalêbi, enyuma ly’okurhenga omu bujà e Babiloni: Lola Iz 34; Eze 25.

 ^r5.1 Endûlù ya karhanu omu Vulgata badesire oku gwo musengero gwa Yeremiya.

 ^s5.2 Entakêmbûlwa bo barhali Bayahudi, abarhali b’omu bûko bwa bene-Israheli. Bulya Abayahudi bene Israheli hoshi bàli bakêmbûle (Lola Murh 17,10.24).

 ^t5.6 Abanyasîriya bo balama e Babeli.

 ^u5.19 Ciru akaha mpu aka-Nyamuzinda kâge k’en’igulu kamashâbwa, Nyamuzinda-Nyakasa­ne, ali Ogala-byoshi. Irenge lyâge liri ly’ensiku n’amango. Entebe yâge eri y’ensiku zirhaheka omu mpingu (Lola Lul 102, 12: 145, 13: 146, 10).