WIS – – DRC MASHI HEBREW BIBLE and MASHI GREEK

1

OBUSHINGANYANYA

Enshokolezi

Eci citabu cayandikagwa omu lulimi lw’e cigereki myaka hofi 100 embere ly’okuburhwa kwa Yezu Kristu. Cayandikagwa na Muyahudi muguma w’omu cishagala c’e Aleksandriya omu cihugo c’e Misiri. Izino lyage lirhaba limanyirwi. Aciyandikaga oku bwimangizi bwa Nyamuzinda yene, nk’oku byali omu mikolo yage ya kurhenga mîra bwenêne; obwo burhimanya bwo burhegeka igulu lyoshi; ci bwenêne bwo burhabâla omuntu omu mikolo yage. Obwo bushinganyanya bwo bwalangaga olubaga lw’Israheli nalwo erhi Abayahudi barhacibâ basungunu, erhi babêra e Misiri n’erhi bagera omw’irungu, n’omu kalamo kabo koshi. Owayandikaga eci citabu ayerekana oku buli buhwinja bunene okuharamya enshushano.

Ecitabu c’Obushinganyanya ciyerekire Abayahudi balama e Misiri, Owaciyandikaga alonzagya okuhà abacisoma amîru gw’okuba n’oburhimanya bw’okuli; n’okurhûliriza ngasi bali balibuzibwa. Abayîgîriza oku obuyêmêre bw’okuli n’obworhere bwinja bulerha oluhembo lw’ensiku zoshi.

Omu mango ga mîra, eci citabu caderhagwa « Burhimanya bwa Salomoni» bulya ebinwa byaco bishushana n’ebya Salomoni yene. Salomoni ali mwîgîriza mukulu w’oburhimanya.

Owaciyandikaga alonzagya okuyâsa Abayahudi mpu lyo barhag’ibâ baja b’amasîma g’ebirugu by’en’igulu. Abayîgîriza obushinganyanya bw’okuli Nyamuzinda amanyisagya olubaga lwage erhi bwonjo bwâge yene burhuma.

Ntyo eci citabu c’obushinganyanya cikûla ngasi nyankola-maligo omu bubi, cimumolekera n’okulangaliza abali balibuzibwa kurhenga myaka minji: «Ebyayandikagwa mîra byoshi, rhwe byayandikiragwa, mpu bibê nyîgîrizo zirhu, lyo rhuba n’obulangalire» (Rm 15, 4), kwo Paolo arhukengezize. Yumvagi isala liri muli eci citabu:

EBIRIMWO

1. Obushinganyanya n’omuhigo gw’omuntu: cigabi 1-5, 23

2. Obworhere bw’obushinganyanya: c. 6, l-9, 18

3. Omukolo gw’obushinganyanya omu kalamo k’olubaga lwishogwa: c. 10, 1-19, 22

I. Obushinganyanya n’obworhere bw’omuntu

Okulongereza Nyamuzinda n’okuyâka ecâha. Okulwira ohushinganyanya

1 Muzigire obushinganyanya^a, mwe murhegeka igulu omu bya Nyakasane, mukaz’igerêreza enkengêro zishinganine mukaz’imulonza n’omurhima gushongwire. 2 Bulyala abarhamurhega, anabaleke bamuhikeko, n’abacimwikubagira, anaciyerekebo. 3 Enkengero z’ebinzongo-nzongo zinahambule omuntu kuli Nyamuzinda; n’Ogala-byoshi bakamurhega anabonese abasirhe nshonyi. 4 Nanga, Obushinganyanya burhaja omu murhima mubi, burhaja n’omu mubiri gushangira ecâha. 5 Na Mûka Mwimâna orhulera, anakaz’iyâka enderha-kubirhi, arhalirâna abagerêreza buzira bukengêre arhanakwirirwa obubi buyishe. 6 Obushinganyanya guba mûka gusîma abantu, ci kwone burhakabula bwahana enderha-maligo oku binwa byâyo; bulyala Nyamuzinda anakaz’ibona ensiko^b zâyo. Ye ciri-ebulabi c’okunali c’omurhima gwâyo n’ebinwa byâyo anabiyumve. 7 Ncci, Omûka gwa Nyakasane guyunjwire igulu, na bulya gwo gugwâsa^c byoshi haguma, guyishi ngasi kanwa kaderhwa.

Akasheba ka Nyamuzinda

8 Ntaye ôderha akanwa kagalugalu wakafume, akasheba ka Nyamuzinda karhankamusiga. 9 Emirali y’enkola-maligo bayidôkereza bayimanye, izu ly’ebinwa byâge lyahikako Nyakasane lyo obulala bwâge buhanwa.

10 Okurhwiri kuli-luhali byoshi kuyumvirhiza ciru n’izu ly’owaciduduma erhi kunaliyumvirhe, 11 Mumanyage okuciduduma kwa busha busha, Mulange akanwa kinyu oku iderha libi; akanwa kafuma omuntu karhagenda cîru, akanwa kanywesi lufu kalerhera omuntu,

Olufù

12 Murhacîhamagaliraga olufù n’amahabwe g’obuzîne bwinyu, murhacîhamagaliraga okuhera n’emikolo y’amaboko ginyu. 13 Nyamuzinda arhalemaga olufù^d, arhakwirirwa okuhera kwa abazine. 14 Alemire byoshi mpu byoshi bihabe^e, ebiremwa by’eno igulu biba bya kuciza, birhabamo bwôge bwa kuyirha ciru ehitya, n’okuzimu arhali kwo kurhegeka igulu; 15 bulyala obushinganyanya bujira akalamo karhahwa^f.

Enkola-maligo

16 Enkola-maligo^g zohe zinabe zamakema olufù zishub’inaluhamagala, mpu zamabona aha omwîra ali, zimurhamirage obwo, zimunywâne, bulya ziyumvirhe zisîmire okuba mwanya gwâge.

ΣΟΦΙΑ ΣΑΛΩΜΩΝΟΣWIS 1

1 ᾿Αγαπήσατε δικαιοσύνην, οἱ κρίνοντες τὴν γῆν, φρονήσατε περὶ τοῦ κυρίου ἐν ἀγαθότητι καὶ ἐν ἁπλότητι καρδίας ζητήσατε αὐτόν. 2 ὅτι εὑρίσκεται τοῖς μὴ πειράζουσιν αὐτόν, ἐμφανίζεται δὲ τοῖς μὴ ἀπιστοῦσιν αὐτῷ. 3 σκολιοὶ γὰρ λογισμοὶ χωρίζουσιν ἀπὸ θεοῦ, δοκιμαζομένη τε ἡ δύναμις ἐλέγχει τοὺς ἄφρονας. 4 ὅτι εἰς κακότεχνον ψυχὴν οὐκ εἰσελεύσεται σοφία οὐδὲ κατοικήσει ἐν σώματι κατάχρεῳ ἁμαρτίας. 5 ἅγιον γὰρ πνεῦμα παιδείας φεύξεται δόλον καὶ ἀπαναστήσεται ἀπὸ λογισμῶν ἀσυνέτων καὶ ἐλεγχθήσεται ἐπελθούσης ἀδικίας. 6 φιλάνθρωπον γὰρ πνεῦμα σοφία καὶ οὐκ ἀθῳώσει βλάσφημον ἀπὸ χειλέων αὐτοῦ· ὅτι τῶν νεφρῶν αὐτοῦ μάρτυς ὁ θεὸς καὶ τῆς καρδίας αὐτοῦ ἐπίσκοπος ἀληθὴς καὶ τῆς γλώσσης ἀκουστής. 7 ὅτι πνεῦμα κυρίου πεπλήρωκεν τὴν οἰκουμένην, καὶ τὸ συνέχον τὰ πάντα γνῶσιν ἔχει φωνῆς.

8 διὰ τοῦτο φθεγγόμενος ἄδικα οὐδεὶς μὴ λάθῃ, οὐδὲ μὴ παροδεύσῃ αὐτὸν ἐλέγχουσα ἡ δίκη. 9 ἐν γὰρ διαβουλίοις ἀσεβοῦς ἐξέτασις ἔσται, λόγων δὲ αὐτοῦ ἀκοὴ πρὸς κύριον ἥξει εἰς ἔλεγχον ἀνομημάτων αὐτοῦ· 10 ὅτι οὖς ζηλώσεως ἀκροᾶται τὰ πάντα, καὶ θροῦς γογγυσμῶν οὐκ ἀποκρύπτεται. 11 Φυλάξασθε τοίνυν γογγυσμὸν ἀνωφελῆ καὶ ἀπὸ καταλαλιᾶς φείσασθε γλώσσης· ὅτι φθέγμα λαθραῖον κενὸν οὐ πορεύσεται, στόμα δὲ καταψευδόμενον ἀναιρεῖ ψυχήν.

12 μὴ ζηλοῦτε θάνατον ἐν πλάνῃ ζωῆς ὑμῶν μηδὲ ἐπισπᾶσθε ὄλεθρον ἐν ἔργοις χειρῶν ὑμῶν· 13 ὅτι ὁ θεὸς θάνατον οὐκ ἐποίησεν οὐδὲ τέρπεται ἐπ᾽ ἀπωλείᾳ ζώντων. 14 ἔκτισεν γὰρ εἰς τὸ εἶναι τὰ πάντα, καὶ σωτήριοι αἱ γενέσεις τοῦ κόσμου, καὶ οὐκ ἔστιν ἐν αὐταῖς φάρμακον ὀλέθρου οὔτε ᾅδου βασίλειον ἐπὶ γῆς.

15 δικαιοσύνη γὰρ ἀθάνατός ἐστιν. 16 ᾿Ασεβεῖς δὲ ταῖς χερσὶν καὶ τοῖς λόγοις προσεκαλέσαντο αὐτόν, φίλον ἡγησάμενοι αὐτὸν ἐτάκησαν καὶ συνθήκην ἔθεντο πρὸς αὐτόν, ὅτι ἄξιοί εἰσιν τῆς ἐκείνου μερίδος εἶναι.

2

1 Nka bakola baciderheza omu buhwinja bwâbo, banayishe erhi: «Akalamo kirhu kali kofi kanayunjwire rnirenge, nta bufumu amango olufù lwamahambira omuntu, nta mulenga wakalikûza ornuntu omu nfune za nnakuzimu. 2 «Kahanga rhwaburhirwe, rhwazinda erhi rhuli nka abarhahali. Omûka rhuyisa gunali mugi kwone, n’enkengêro zirhu, enali nkunyakunye ecîbalalira erhi omurhima gu­rhinda; 3 eyo nkunyakunye ekazima, n’omubiri gwirhu gunashube luvu, n’omûka gunahirigirhe nka hiboho hyangu. 4 Oku ensiku zagera erhi n’izîno lirhu lyânayibagirwa, ntaye wacikengêre emirirno yirhu, obuzîne bwirhu kwo bwagera nka nshando za citu, bunyamûke nka lwikungu lwo luhivwa n’emisholo y’izûba, lwo lunyamûka erhi luyumva ehidurhu hy’izûba. 5 Neci, ensiku zirhu ziri kugera kwa cizunguzungu, olufù lurhashubira enyuma, ifundo lyàmafundikwa: ntaye ogaluka. 6 «Erhi hiri eyo! Rhulye ebinja-binja, rhukolêse ebiremwa n’obushiru nka bana ba misole. 7 Rhunywe amamvu rhulaluke rhunacîshîge amalashi, rhurhalindaga obwaso bw’empondo bwahungumuka. 8 Rhujire ebimane bya amauwa ga roza rhuhire oku irhwe, rhujire duba rhurhacihungumuka^h. 9 Harhajiraga owa muli rhwe warhala, ngasi hantu rhulekeho ecêrekane c’obusîme bwirhu: gwo mwanya gwirhu co na cigabi cirhu.

Erhi rhuhimbe amalala

10 Omushinganyanyaⁱ, orhagwerhi hyage rhumulibuze, ciru n’omukana, emvi z’omushosi okola mulamu rhurhazikengaga. 11 Emisi yirhu libe Iyo likola irhegeko ly’obushinganyanya, bulyala ôrhajira misi ye na busha. 12 Rhushimbûlule omushinganyanya bulyala ye rhusisire, ashimbulwire olugendo lwirhu. bulya adwirhe arhutumuza okuvuna amarhegeko, anadwirhe arhushobeka obulenzi oku balezi bàrhuleraga. 13 Adwirhe acikunga mpu yeyishi Nyamuzinda, anadwirhe aciderha mugala wa Nyakasane. 14 Okubaho kwâge kuli kutumula kw’enkengêro zirhu, rhukamulolakwo kwone, rhunayumve rhutumwire. 15 Oku ayôrha arhali kwo abandi bayôrha, obworhere hwage buha bwâgo bwâgo. 16 Omu masu gage rhuli bikabulirwa^j; kuyaka arhuyaka nka kula bayaka ishembo. Anaje ahamagaza mpu olufù lw’abashinganyanya luba lw’iragi; n’okucikunga mpu yehe Nyamuzinda y’ishe. 17 Muleke rhulolc erhi cbinwa byage biri by’okuli, rhusingirize obuzinda bwâge oku bwaba. 18 Akaba omushinganyanya ali mwene Nyamuzinda, Nyamuzinda amuyimangira, amurhenza omu nfune z’abashombanyi bage. 19 Rhurhang’imugera, rhumujacire, rhumulibuze rhuyish’imanya ntyo erhi anali mutudu, rhwâmanya erhi ayish’ihira omurhima omu nda. 20 Rhumutwire olufù lubi, bulya acîkubagire mpu bamurhabala^k».

Okuhaba kw’enkola-maligo

21 Kwo ziderha ntyola enkola-maligo, ci kwone kuli kuhaba; obubi bwabo bunakaz’ibahilsa. 22 Barhishi amahwe ga Nyamuzin<la, barhalinga okuhemberwa obushinganyanya, barhanalonza ciru okuyêmêra oku hali oluhembo lw’amaroho gacire. 23 Ncci, Nyamuzinda alemire omuntu okurhafa, amujira nshusho y’obworherc bwâge. 24 Bwagalwa bwa shetani^l bwarhumire olufù lilja omu igulu abamushiga nabo bone bacibonerakwo.

ΣΟΦΙΑ ΣΑΛΩΜΩΝΟΣWIS 2

1 εἶπον γὰρ ἐν ἑαυτοῖς λογισάμενοι οὐκ ὀρθῶς ᾿Ολίγος ἐστὶν καὶ λυπηρὸς ὁ βίος ἡμῶν, καὶ οὐκ ἔστιν ἴασις ἐν τελευτῇ ἀνθρώπου, καὶ οὐκ ἐγνώσθη ὁ ἀναλύσας ἐξ ᾅδου. 2 ὅτι αὐτοσχεδίως ἐγενήθημεν καὶ μετὰ τοῦτο ἐσόμεθα ὡς οὐχ ὑπάρξαντες· ὅτι καπνὸς ἡ πνοὴ ἐν ῥισὶν ἡμῶν, καὶ ὁ λόγος σπινθὴρ ἐν κινήσει καρδίας ἡμῶν, 3 οὗ σβεσθέντος τέφρα ἀποβήσεται τὸ σῶμα καὶ τὸ πνεῦμα διαχυθήσεται ὡς χαῦνος ἀήρ. 4 καὶ τὸ ὄνομα ἡμῶν ἐπιλησθήσεται ἐν χρόνῳ, καὶ οὐθεὶς μνημονεύσει τῶν ἔργων ἡμῶν· καὶ παρελεύσεται ὁ βίος ἡμῶν ὡς ἴχνη νεφέλης καὶ ὡς ὁμίχλη διασκεδασθήσεται διωχθεῖσα ὑπὸ ἀκτίνων ἡλίου καὶ ὑπὸ θερμότητος αὐτοῦ βαρυνθεῖσα. 5 σκιᾶς γὰρ πάροδος ὁ καιρὸς ἡμῶν, καὶ οὐκ ἔστιν ἀναποδισμὸς τῆς τελευτῆς ἡμῶν, ὅτι κατεσφραγίσθη καὶ οὐδεὶς ἀναστρέφει. 6 δεῦτε οὖν καὶ ἀπολαύσωμεν τῶν ὄντων ἀγαθῶν καὶ χρησώμεθα τῇ κτίσει ὡς ἐν νεότητι σπουδαίως· 7 οἴνου πολυτελοῦς καὶ μύρων πλησθῶμεν, καὶ μὴ παροδευσάτω ἡμᾶς ἄνθος ἔαρος· 8 στεψώμεθα ῥόδων κάλυξιν πρὶν ἢ μαρανθῆναι· 9 μηδεὶς ἡμῶν ἄμοιρος ἔστω τῆς ἡμετέρας ἀγερωχίας, πανταχῇ καταλίπωμεν σύμβολα τῆς εὐφροσύνης, ὅτι αὕτη ἡ μερὶς ἡμῶν καὶ ὁ κλῆρος οὗτος.

10 καταδυναστεύσωμεν πένητα δίκαιον, μὴ φεισώμεθα χήρας μηδὲ πρεσβύτου ἐντραπῶμεν πολιὰς πολυχρονίους· 11 ἔστω δὲ ἡμῶν ἡ ἰσχὺς νόμος τῆς δικαιοσύνης, τὸ γὰρ ἀσθενὲς ἄχρηστον ἐλέγχεται. 12 ἐνεδρεύσωμεν τὸν δίκαιον, ὅτι δύσχρηστος ἡμῖν ἐστιν καὶ ἐναντιοῦται τοῖς ἔργοις ἡμῶν καὶ ὀνειδίζει ἡμῖν ἁμαρτήματα νόμου καὶ ἐπιφημίζει ἡμῖν ἁμαρτήματα παιδείας ἡμῶν· 13 ἐπαγγέλλεται γνῶσιν ἔχειν θεοῦ καὶ παῖδα κυρίου ἑαυτὸν ὀνομάζει· 14 ἐγένετο ἡμῖν εἰς ἔλεγχον ἐννοιῶν ἡμῶν, βαρύς ἐστιν ἡμῖν καὶ βλεπόμενος, 15 ὅτι ἀνόμοιος τοῖς ἄλλοις ὁ βίος αὐτοῦ, καὶ ἐξηλλαγμέναι αἱ τρίβοι αὐτοῦ· 16 εἰς κίβδηλον ἐλογίσθημεν αὐτῷ, καὶ ἀπέχεται τῶν ὁδῶν ἡμῶν ὡς ἀπὸ ἀκαθαρσιῶν· μακαρίζει ἔσχατα δικαίων καὶ ἀλαζονεύεται πατέρα θεόν. 17 ἴδωμεν εἰ οἱ λόγοι αὐτοῦ ἀληθεῖς, καὶ πειράσωμεν τὰ ἐν ἐκβάσει αὐτοῦ· 18 εἰ γάρ ἐστιν ὁ δίκαιος υἱὸς θεοῦ, ἀντιλήμψεται αὐτοῦ καὶ ῥύσεται αὐτὸν ἐκ χειρὸς ἀνθεστηκότων. 19 ὕβρει καὶ βασάνῳ ἐτάσωμεν αὐτόν, ἵνα γνῶμεν τὴν ἐπιείκειαν αὐτοῦ καὶ δοκιμάσωμεν τὴν ἀνεξικακίαν αὐτοῦ· 20 θανάτῳ ἀσχήμονι καταδικάσωμεν αὐτόν, ἔσται γὰρ αὐτοῦ ἐπισκοπὴ ἐκ λόγων αὐτοῦ.

21 Ταῦτα ἐλογίσαντο, καὶ ἐπλανήθησαν· ἀπετύφλωσεν γὰρ αὐτοὺς ἡ κακία αὐτῶν, 22 καὶ οὐκ ἔγνωσαν μυστήρια θεοῦ οὐδὲ μισθὸν ἤλπισαν ὁσιότητος οὐδὲ ἔκριναν γέρας ψυχῶν ἀμώμων. 23 ὅτι ὁ θεὸς ἔκτισεν τὸν ἄνθρωπον ἐπ᾽ ἀφθαρσίᾳ καὶ εἰκόνα τῆς ἰδίας ἀϊδιότητος ἐποίησεν αὐτόν· 24 φθόνῳ δὲ διαβόλου θάνατος εἰσῆλθεν εἰς τὸν κόσμον, πειράζουσιν δὲ αὐτὸν οἱ τῆς ἐκείνου μερίδος ὄντες.

3

Abashinganyanya n’enkola-maligo

1 Amaroho g’abashinganyanya gôhe, omu nfune za Nyamuzinda gaba, na nta malibuko gabahikakwo. 2 Omu masu g’abahwinja, ko bali nka abafire; okurhenga kwabo hano igulu kwaba nka kuhanyagala, 3 n’okurhusiga kwabo kwaba nka kuhera, ci kwone bôhe omu murhûla^m bacîbêrîre. 4 Akabaga omu masu g’abantu buhane bahâbirwe, bàli bayunjwire bulangalire bwa kurhafa; 5 oku malibuko masungunu, bâyish’ihâbwa binja binji; kurhangula Nyamuzinda abarhangulaga, anabugâna bamukwanine. 6 Abarhangula nka masholo omu cibeye, abayankirira nka nterekêro. 7 Olusiku ayish’ibarhandûla kulangashana balangashana, bakanye nka nkunya-kunye ya bukere bw’oku nyurnpa. 8 Bârhegeka amashanja banalye ebihugo, naye Nyakasane abarhegeka ensiku n’arnango. 9 Abacikuhagîreye bâyumva bwinja, n’abàli bemêzi babêra aha burhambi bwâge omu buzigire, bulyala abishogwaⁿ bâge bo babona oburhonyi n’olukogo.

Enkola-maligo

10 Ahalenzi, kulya kuba bàlêkerire omushinganyanya banacirhenza kuli Nyakasane, bahâbwa obuhane bw’ekengêro zabo. 11 Neci bali bahanya^o abantu bagayaguza oburhirnanya bakagayaguza n’ihano, busha balangalire, busha badwirhe barhamira, na nta bunguke bw’emikolo yabo; 12 bakâbo basirhe, abana bâbo bigarnba, iburha lyâbo liri lihehêrere.

Aha omuntu akaburha kubi akagumba

13 Iragi lyage omukazi orhaburha^p ci arhalikwo ishembo, olya nn’encingo erhahêkwako isharha; olusiku Iw’okurhandûlwa kw’amaroho, Iyo babona oku muzire. 14 Naye ali w’iragi omulume bashahwire ci kwone wa kuboko kurhakola maligo, arhanagerêreza nkengêro ngalu-galu kuli Nyakasane: ashobôla engalo y’okunali oku budahemuka bwâge, mwanya mununu ashobôla omu ngombe ya Nyakasane. 15 Bulyala obunguke bw’emikolo minja buyunjwire irenge, gurhahirigirha omuzi gw’oburhimanya. 16 Ci kwone abana b’oku lugurhu barhakatwa, iburha ly’omu bugonyi kuherêrekera lyaherêrekere. 17 Ciru bakalama kurhi barhashibirirwe, bazinda erhi bashosihala buzira irenge; 18 na bakafa duba barhabone calangaliza, barhabone carhuliriza olusiku lw’olubanja; 19 neci, kuminya ziminya ensiku z’enyumpa mbi.

ΣΟΦΙΑ ΣΑΛΩΜΩΝΟΣWIS 3

1 Δικαίων δὲ ψυχαὶ ἐν χειρὶ θεοῦ, καὶ οὐ μὴ ἅψηται αὐτῶν βάσανος. 2 ἔδοξαν ἐν ὀφθαλμοῖς ἀφρόνων τεθνάναι, καὶ ἐλογίσθη κάκωσις ἡ ἔξοδος αὐτῶν 3 καὶ ἡ ἀφ᾽ ἡμῶν πορεία σύντριμμα, οἱ δέ εἰσιν ἐν εἰρήνῃ. 4 καὶ γὰρ ἐν ὄψει ἀνθρώπων ἐὰν κολασθῶσιν, ἡ ἐλπὶς αὐτῶν ἀθανασίας πλήρης· 5 καὶ ὀλίγα παιδευθέντες μεγάλα εὐεργετηθήσονται, ὅτι ὁ θεὸς ἐπείρασεν αὐτοὺς καὶ εὗρεν αὐτοὺς ἀξίους ἑαυτοῦ· 6 ὡς χρυσὸν ἐν χωνευτηρίῳ ἐδοκίμασεν αὐτοὺς καὶ ὡς ὁλοκάρπωμα θυσίας προσεδέξατο αὐτούς. 7 καὶ ἐν καιρῷ ἐπισκοπῆς αὐτῶν ἀναλάμψουσιν καὶ ὡς σπινθῆρες ἐν καλάμῃ διαδραμοῦνται· 8 κρινοῦσιν ἔθνη καὶ κρατήσουσιν λαῶν, καὶ βασιλεύσει αὐτῶν κύριος εἰς τοὺς αἰῶνας. 9 οἱ πεποιθότες ἐπ᾽ αὐτῷ συνήσουσιν ἀλήθειαν, καὶ οἱ πιστοὶ ἐν ἀγάπῃ προσμενοῦσιν αὐτῷ· ὅτι χάρις καὶ ἔλεος τοῖς ἐκλεκτοῖς αὐτοῦ. 10 Οἱ δὲ ἀσεβεῖς καθὰ ἐλογίσαντο ἕξουσιν ἐπιτιμίαν οἱ ἀμελήσαντες τοῦ δικαίου καὶ τοῦ κυρίου ἀποστάντες· 11 σοφίαν γὰρ καὶ παιδείαν ὁ ἐξουθενῶν ταλαίπωρος, καὶ κενὴ ἡ ἐλπὶς αὐτῶν, καὶ οἱ κόποι ἀνόνητοι, καὶ ἄχρηστα τὰ ἔργα αὐτῶν· 12 αἱ γυναῖκες αὐτῶν ἄφρονες, καὶ πονηρὰ τὰ τέκνα αὐτῶν, ἐπικατάρατος ἡ γένεσις αὐτῶν. 13 ὅτι μακαρία στεῖρα ἡ ἀμίαντος, ἥτις οὐκ ἔγνω κοίτην ἐν παραπτώματι, ἕξει καρπὸν ἐν ἐπισκοπῇ ψυχῶν, 14 καὶ εὐνοῦχος ὁ μὴ ἐργασάμενος ἐν χειρὶ ἀνόμημα μηδὲ ἐνθυμηθεὶς κατὰ τοῦ κυρίου πονηρά, δοθήσεται γὰρ αὐτῷ τῆς πίστεως χάρις ἐκλεκτὴ καὶ κλῆρος ἐν ναῷ κυρίου θυμηρέστερος. 15 ἀγαθῶν γὰρ πόνων καρπὸς εὐκλεής, καὶ ἀδιάπτωτος ἡ ῥίζα τῆς φρονήσεως. 16 τέκνα δὲ μοιχῶν ἀτέλεστα ἔσται, καὶ ἐκ παρανόμου κοίτης σπέρμα ἀφανισθήσεται. 17 ἐάν τε γὰρ μακρόβιοι γένωνται, εἰς οὐθὲν λογισθήσονται, καὶ ἄτιμον ἐπ᾽ ἐσχάτων τὸ γῆρας αὐτῶν· 18 ἐάν τε ὀξέως τελευτήσωσιν, οὐχ ἕξουσιν ἐλπίδα οὐδὲ ἐν ἡμέρᾳ διαγνώσεως παραμύθιον· 19 γενεᾶς γὰρ ἀδίκου χαλεπὰ τὰ τέλη.

4

Enkômedu nyinja

1 Owaba arhagwerhi mwana nka agwerhe enkômedu^q nyinja, ye mukulu, bulyala okurhafa kunanîre oku kukengêrwa enkômedu nyinja. Nyamuzinda aba ayirhonyize, n’abantu kwo na kwo. 2 Enkômedu, nk’eri hofi, banayiyige, nk’erhali hofi bacifinjeyo, eyambisirwe ecimane c’okuhimana ensiku n’amango, bulyala yahimine omu ntambala buzira kuhemuka.

Enyumpa mbi…

3 lburha ly’endyâlya, ciru lyakaluga, linali lya busha, kwo liyisha nka mashami ga cisholo, lirhamere mizi^r, lirhanabone nsimiko lyayimangirakwo. 4 Ciru lyakarhang’iba nka lyaluza amashami, bulyala lirhagwerhi nsimiko oku idaho, empûsi yanalihenangula likunduke n’omuhûsi gw’erya mpûsi. 5 amashami g’eryôla iburha gavunika ganaciri marho, amalehe galyo garharhengemwo bunguke buci, garhalibwe erhi kurhôha kurhuma, garhanakole kafu ka ruguru. 6 Abana barhenga omu iro ly’obulyâlya, hano Nyamuzinda akola abadôsa, bone bo banayerekana obubi bwa ababusi babo.

Okufa murho kw’omushinganyanya

7 Omushinganyanya yehe ciru akafa murho, arhabule kuluhuka^s. 8 Obushosi bukengwa, arhali bula bulerhwa n’ensiku nyinji, nisi erhi bula baganjira emyaka; 9 Oburhimanya nabwo zinabe mvi z’omuntu, akalamo karhalimwo izabyo nako erhi bunali bukulu. 10 Ali asimîsize Nyamuzinda anarhona emunda ali, na bulyala omu karhi k’enkola-maligo ali, azurundukanwa. 11 Ahêkwa ntyo mpu Iyo obubi bulek’ishereza obukengêre bwâge, n’obulyâlya bulek’ihabula omurhima gwage; 12 bulyalya okuhenekera obubi kunasîke obwinja, n’enzungu amagene galerha, enashereze omurhima gurhâli gucibiha. 13 Okutwa bwinja na duba, kwarhuma ashuba mulamu. 14 Omurhima gwâge gwali gusimîsize Nyakasane, okwola kwarhuma amurhenza duba omu nkola-maligo. Olubaga lunabone okwo erhi lurhanayumvirhi kwo kuderha kurhi, bulyala barhahiziri aka kanwa oku murhima: 15 Abishogwa ba Nyakasane banasîme babona baberirwe obwonjo, n’abatagatifu bâge bashanga olwakiro.

Barhafà kuguma

16 Omushinganyanya ofire ayâgiriza ababi bazîne, n’oburho buhisire duha oku bugula, buyâgirize obulamu bw’enkola-maligo. 17 Oluhaga lunabone okuyûrha kw’omurhimanya, ci erhi barhanayumvirhi mirâli mici Nyamuzinda agwerhe kuli ye, nisi erhi ecirhumire Nyakasanc amukema. 18 Okubona banabone barhânashibirire, ci kwone Nyakasane yehe kushekera abashekera. 19 Barhârham’ihinduke cijandagwa ca cirunda, omu karhi k’ababire bagwarhwa n’enshonyi z’ensiku n’amango. Nyakasane abakweba barhoge butuli, burhashagala, abashugula abakûle oku nsimikiro zabo; baherêrekere lwoshi lwoshi, bayumve emikero mibishi, n’izino lyabo liherêrekere.

Enkola-maligo aha rukîko

20 Hano baba bakola baganjirwa cbyaha, bayisha bayunjwire bihamba, amaligo gabo go gabajisa lubanja ganabashobeke.

ΣΟΦΙΑ ΣΑΛΩΜΩΝΟΣWIS 4

1 κρείσσων ἀτεκνία μετὰ ἀρετῆς· ἀθανασία γάρ ἐστιν ἐν μνήμῃ αὐτῆς, ὅτι καὶ παρὰ θεῷ γινώσκεται καὶ παρὰ ἀνθρώποις. 2 παροῦσάν τε μιμοῦνται αὐτὴν καὶ ποθοῦσιν ἀπελθοῦσαν· καὶ ἐν τῷ αἰῶνι στεφανηφοροῦσα πομπεύει τὸν τῶν ἀμιάντων ἄθλων ἀγῶνα νικήσασα.

3 πολύγονον δὲ ἀσεβῶν πλῆθος οὐ χρησιμεύσει καὶ ἐκ νόθων μοσχευμάτων οὐ δώσει ῥίζαν εἰς βάθος οὐδὲ ἀσφαλῆ βάσιν ἑδράσει· 4 κἂν γὰρ ἐν κλάδοις πρὸς καιρὸν ἀναθάλῃ, ἐπισφαλῶς βεβηκότα ὑπὸ ἀνέμου σαλευθήσεται καὶ ὑπὸ βίας ἀνέμων ἐκριζωθήσεται. 5 περικλασθήσονται κλῶνες ἀτέλεστοι, καὶ ὁ καρπὸς αὐτῶν ἄχρηστος, ἄωρος εἰς βρῶσιν καὶ εἰς οὐθὲν ἐπιτήδειος· 6 ἐκ γὰρ ἀνόμων ὕπνων τέκνα γεννώμενα μάρτυρές εἰσιν πονηρίας κατὰ γονέων ἐν ἐξετασμῷ αὐτῶν.

7 Δίκαιος δὲ ἐὰν φθάσῃ τελευτῆσαι, ἐν ἀναπαύσει ἔσται· 8 γῆρας γὰρ τίμιον οὐ τὸ πολυχρόνιον οὐδὲ ἀριθμῷ ἐτῶν μεμέτρηται, 9 πολιὰ δέ ἐστιν φρόνησις ἀνθρώποις καὶ ἡλικία γήρως βίος ἀκηλίδωτος. 10 εὐάρεστος θεῷ γενόμενος ἠγαπήθη καὶ ζῶν μεταξὺ ἁμαρτωλῶν μετετέθη· 11 ἡρπάγη, μὴ κακία ἀλλάξῃ σύνεσιν αὐτοῦ ἢ δόλος ἀπατήσῃ ψυχὴν αὐτοῦ· 12 βασκανία γὰρ φαυλότητος ἀμαυροῖ τὰ καλά, καὶ ῥεμβασμὸς ἐπιθυμίας μεταλλεύει νοῦν ἄκακον. 13 τελειωθεὶς ἐν ὀλίγῳ ἐπλήρωσεν χρόνους μακρούς· 14 ἀρεστὴ γὰρ ἦν κυρίῳ ἡ ψυχὴ αὐτοῦ, διὰ τοῦτο ἔσπευσεν ἐκ μέσου πονηρίας· οἱ δὲ λαοὶ ἰδόντες καὶ μὴ νοήσαντες μηδὲ θέντες ἐπὶ διανοίᾳ τὸ τοιοῦτο, 15 ὅτι χάρις καὶ ἔλεος ἐν τοῖς ἐκλεκτοῖς αὐτοῦ καὶ ἐπισκοπὴ ἐν τοῖς ὁσίοις αὐτοῦ.

16 κατακρινεῖ δὲ δίκαιος καμὼν τοὺς ζῶντας ἀσεβεῖς καὶ νεότης τελεσθεῖσα ταχέως πολυετὲς γῆρας ἀδίκου· 17 ὄψονται γὰρ τελευτὴν σοφοῦ καὶ οὐ νοήσουσιν τί ἐβουλεύσατο περὶ αὐτοῦ καὶ εἰς τί ἠσφαλίσατο αὐτὸν ὁ κύριος. 18 ὄψονται καὶ ἐξουθενήσουσιν· αὐτοὺς δὲ ὁ κύριος ἐκγελάσεται, 19 καὶ ἔσονται μετὰ τοῦτο εἰς πτῶμα ἄτιμον καὶ εἰς ὕβριν ἐν νεκροῖς δι᾽ αἰῶνος, ὅτι ῥήξει αὐτοὺς ἀφώνους πρηνεῖς καὶ σαλεύσει αὐτοὺς ἐκ θεμελίων, καὶ ἕως ἐσχάτου χερσωθήσονται καὶ ἔσονται ἐν ὀδύνῃ, καὶ ἡ μνήμη αὐτῶν ἀπολεῖται.

20 ἐλεύσονται ἐν συλλογισμῷ ἁμαρτημάτων αὐτῶν δειλοί, καὶ ἐλέγξει αὐτοὺς ἐξ ἐναντίας τὰ ἀνομήματα αὐτῶν.

5

1 Ago mango lyo omushinganyanya ayimanga buzira bwôba, omu masu g’abakazâg’imurhindibuza, balya bakazâg’ikengula amalibuko gâge. 2 Amango bamubona, musisi bageramwo, basômerwe n’okubona ye wamacira. 3 Babwirane obwo n’ebihamba emurhima, n’ebirenge-renge n’ecifufu: 4 «Erhi kali olya rhwakazâg’ishekera mira oyo wâni, olya rhwakazâg’ijacira rhwanamukwâma, omu buhwinja bwirhu, obuzine bwâge rhwabujira isirhe, n’olufù lwage rhwalujira kufa kwa nshahu 5 Kurhi amaganjiragwa omu karhî ka bene Nyamuzinda? Kurhi amabonaga ogwâge mwanya omu karhî k’abatagatifu? 6 Neci kuhabuka rhwali rhuhabusire^t, rhwarhenga omu njira y’okunali, akamole k’obushinganyanya karharhumolekeraga, n’izûba arhali rhwe lyàbashîre. 7 Rhwayigurhîre omu njira z’ababi n’ez’emihera rhwâtwikanya omu mpinga zirhabamwo njira, n’enjira ya Nyakasane rhwayihaba. 8 Okugayana kwirhu bici kwarhudwirhîre? Bunguke buci rhwakuzire omu bugale n’omu bulimbi? 9 Ebyo byoshi kwo byagezire nka cizunguzungu, nkakula balibirhana omwanzi. 10 Nka kula obona obwarho bwagera omu mulaba, orhânacibone omukaba bwayishagamwo, nisi erhi omubunda batwaga omu kubera amîshi. 11 Nka kula obona akanyunyi kabalala omu cirêre orhanabone omukaba kageziremwo; onabone kaje kashûrha empûsi kayirhimbe ebyubi, onabone kaje kakâba emboho yanayisha yashungûrha, kacihe enjira omu kurhimba ebyubi, orhânacibone ciru ecimanyiso ciguma c’aha kageraga. 12 Nka kula onabona omwampi guhenesire, emboho gwarhulaga enashubire haguma, orhanacimanye njira ehi gwayishagamwo. 13 Nirhu kwo na kwo: oku rhwaciburhwa ntya, mpu arhacihali! rhurhanayerekanè, ciru n’olushando luguma lw’obworhere bwinja: omu bubi bwirhu rhuhwerire^u». 14 Neci, obulangalire bw’enkola-maligo, kwo buli aka obwôya bwo buyehûlwa n’empûsi, kwo buli aka omufula empûsi ebalaza, kwo buhirigirha nka mugi empûsi eyehwire, nka kukengêrwa kw’ecigolo ca lusiku luguma.

Enkola-maligo n’obulangalire bw’abashinganyanya

15 Abashinganyanya bôhe, akalamo kabo ka nsiku n’amango; oluhembo lwabo omu nfune za Nyakasane luli, n’Ow’Enyanya abashibirire^v. 16 Nyakasane yene wabayambika n’okuboko kwâge, ishungwe ly’obwami n’irenge, n’ecimane c’okuboko kwâge, bulyala kulyo kwâge abacingamwo, kuboko kwâge kwababera mpenzi. 17 Ayish’iyanka obushiru bw’obwagalwa bwâge ebe mirasano, afumbike ebiremwa amatumu g’okucihôla oku babisha. 18 Ayanka obushinganyanya ebe mpenzi, n’okutwa oluhanja-burhalenganya yo nsirha àyambala; 19 âyanka obwimana bwâge burhajibwa omu irhwe ebe yo mpenzi yage. 20 Omutula gwage gurharhula âgujira ebe ngôrho nyoji, n’igulu lyamulusa oku matabaro baj’ilwisa engabo y’Ebirhumva. 21 Orhumeme rhwâpamuka nka myampi milashe, rhurhenge omu bitu nka kulya rhurhenga oku muherho mufôle bwinja, rhugend’igwa aharhêge. 22 Amasini gakaz’ibanda olubula luyunjwire mutula, amashinji gazûka gabahekekwo omutula, n’enyîshi zâbahêkakwo omuhûsi gw’omujina. 23 Omuka gw’obulume gwabafûhira, gubayerûle kula empûsi ejira. Ntyo kwo obubi bwâshaba igulu lyoshi, n’obuminya bukundule entebe z’abagale.

ΣΟΦΙΑ ΣΑΛΩΜΩΝΟΣWIS 5

1 Τότε στήσεται ἐν παρρησίᾳ πολλῇ ὁ δίκαιος κατὰ πρόσωπον τῶν θλιψάντων αὐτὸν καὶ τῶν ἀθετούντων τοὺς πόνους αὐτοῦ. 2 ἰδόντες ταραχθήσονται φόβῳ δεινῷ καὶ ἐκστήσονται ἐπὶ τῷ παραδόξῳ τῆς σωτηρίας· 3 ἐροῦσιν ἐν ἑαυτοῖς μετανοοῦντες καὶ διὰ στενοχωρίαν πνεύματος στενάξονται καὶ ἐροῦσιν 4 Οὗτος ἦν, ὃν ἔσχομέν ποτε εἰς γέλωτα καὶ εἰς παραβολὴν ὀνειδισμοῦ οἱ ἄφρονες· τὸν βίον αὐτοῦ ἐλογισάμεθα μανίαν καὶ τὴν τελευτὴν αὐτοῦ ἄτιμον. 5 πῶς κατελογίσθη ἐν υἱοῖς θεοῦ καὶ ἐν ἁγίοις ὁ κλῆρος αὐτοῦ ἐστιν; 6 ἄρα ἐπλανήθημεν ἀπὸ ὁδοῦ ἀληθείας, καὶ τὸ τῆς δικαιοσύνης φῶς οὐκ ἐπέλαμψεν ἡμῖν, καὶ ὁ ἥλιος οὐκ ἀνέτειλεν ἡμῖν· 7 ἀνομίας ἐνεπλήσθημεν τρίβοις καὶ ἀπωλείας καὶ διωδεύσαμεν ἐρήμους ἀβάτους, τὴν δὲ ὁδὸν κυρίου οὐκ ἐπέγνωμεν. 8 τί ὠφέλησεν ἡμᾶς ἡ ὑπερηφανία; καὶ τί πλοῦτος μετὰ ἀλαζονείας συμβέβληται ἡμῖν; 9 παρῆλθεν ἐκεῖνα πάντα ὡς σκιὰ καὶ ὡς ἀγγελία παρατρέχουσα· 10 ὡς ναῦς διερχομένη κυμαινόμενον ὕδωρ, ἧς διαβάσης οὐκ ἔστιν ἴχνος εὑρεῖν οὐδὲ ἀτραπὸν τρόπιος αὐτῆς ἐν κύμασιν· 11 ἢ ὡς ὀρνέου διιπτάντος ἀέρα οὐθὲν εὑρίσκεται τεκμήριον πορείας, πληγῇ δὲ μαστιζόμενον ταρσῶν πνεῦμα κοῦφον καὶ σχιζόμενον βίᾳ ῥοίζου κινουμένων πτερύγων διωδεύθη, καὶ μετὰ τοῦτο οὐχ εὑρέθη σημεῖον ἐπιβάσεως ἐν αὐτῷ· 12 ἢ ὡς βέλους βληθέντος ἐπὶ σκοπὸν τμηθεὶς ὁ ἀὴρ εὐθέως εἰς ἑαυτὸν ἀνελύθη ὡς ἀγνοῆσαι τὴν δίοδον αὐτοῦ· 13 οὕτως καὶ ἡμεῖς γεννηθέντες ἐξελίπομεν καὶ ἀρετῆς μὲν σημεῖον οὐδὲν ἔσχομεν δεῖξαι, ἐν δὲ τῇ κακίᾳ ἡμῶν κατεδαπανήθημεν. 14 ὅτι ἐλπὶς ἀσεβοῦς ὡς φερόμενος χνοῦς ὑπὸ ἀνέμου καὶ ὡς πάχνη ὑπὸ λαίλαπος διωχθεῖσα λεπτὴ καὶ ὡς καπνὸς ὑπὸ ἀνέμου διεχύθη καὶ ὡς μνεία καταλύτου μονοημέρου παρώδευσεν.

15 Δίκαιοι δὲ εἰς τὸν αἰῶνα ζῶσιν, καὶ ἐν κυρίῳ ὁ μισθὸς αὐτῶν, καὶ ἡ φροντὶς αὐτῶν παρὰ ὑψίστῳ. 16 διὰ τοῦτο λήμψονται τὸ βασίλειον τῆς εὐπρεπείας καὶ τὸ διάδημα τοῦ κάλλους ἐκ χειρὸς κυρίου, ὅτι τῇ δεξιᾷ σκεπάσει αὐτοὺς καὶ τῷ βραχίονι ὑπερασπιεῖ αὐτῶν. 17 λήμψεται πανοπλίαν τὸν ζῆλον αὐτοῦ καὶ ὁπλοποιήσει τὴν κτίσιν εἰς ἄμυναν ἐχθρῶν· 18 ἐνδύσεται θώρακα δικαιοσύνην καὶ περιθήσεται κόρυθα κρίσιν ἀνυπόκριτον· 19 λήμψεται ἀσπίδα ἀκαταμάχητον ὁσιότητα, 20 ὀξυνεῖ δὲ ἀπότομον ὀργὴν εἰς ῥομφαίαν, συνεκπολεμήσει δὲ αὐτῷ ὁ κόσμος ἐπὶ τοὺς παράφρονας. 21 πορεύσονται εὔστοχοι βολίδες ἀστραπῶν καὶ ὡς ἀπὸ εὐκύκλου τόξου τῶν νεφῶν ἐπὶ σκοπὸν ἁλοῦνται, 22 καὶ ἐκ πετροβόλου θυμοῦ πλήρεις ῥιφήσονται χάλαζαι· ἀγανακτήσει κατ᾽ αὐτῶν ὕδωρ θαλάσσης, ποταμοὶ δὲ συγκλύσουσιν ἀποτόμως· 23ἀντιστήσεται αὐτοῖς πνεῦμα δυνάμεως καὶ ὡς λαῖλαψ ἐκλικμήσει αὐτούς· καὶ ἐρημώσει πᾶσαν τὴν γῆν ἀνομία, καὶ ἡ κακοπραγία περιτρέψει θρόνους δυναστῶν.

6

II. Salomoni n’okulongereza obushinganyanya

Abami bakwanine balongereze obushinganyanya

1 Muyumve mwe bâmi, muyumvirhize bwinja. Mucîyîgîrize, mwe bâmi b’e mahanga. 2 Murhege okurhwiri mwe murhegeka embaga, mwe mulimbira obunji bw’engabo zinyu. 3 Nyakasane ye wamuhaga obuhashe, n’obukulu, Ow’Enyanya wamuhagabo, Yene ye walola emikolo yinyu anasingirize enkengêro zinyu, 4 N’akabâga oku muli barhonyi omu bwâmi bwâge, murharhegekaga n’obushinganyanya, murhakulikiraga irhegeko, murhanakulikiraga enjira y’obulonza bwa Nyamuzinda, 5 akolaga amuhonera n’obukali bwoshi buzira kulaliza. Bulya neci abanènenè bâyish’itwirwa olubanja n’obukali^w, 6 omunyinyi, olukogo bamubêrire lunarhume ababalirwa; ci abarhegesi bayish’ihanwa bwenêne. 7 Bulyala Omukulu w’abakulu arharhinya ndi, ntayce arhinyira obunene: abanyinyi n’abanènenè yene wabajiraga, boshi kuguma abashibirira; 8 abanya-buhashe badôsibwa n’obuhashe bulushine. 9 Mwe mhwizire obwo, mw’oyo mwe bâmi, kuderha nti muyîgîrize obushinganyanya mulek’ihirima; 10 bulyala ababika bwinja ebitagatifu, bâyish’iboneka oku bali batagatifu; n’abaciyîgîrizabyo, bâmanyiramwo kurhi bishuza. 11 Mucifinjage ebinwa byâni, mubisîme mwâkûlamwo ihano.

Obusbinganyanya bwone buciyerekana

12 Ohurhimanya kulabuka bulabuka, burhanajakwo ngisha. Ababurhonya barharham’ibubone, bwône buciyereka ahabulonza. 13 Kucirhangira bucîrhangîra abacîfinjirebwo, bunarhang »iba bo buciyerekana. 14 Owazukiriza àbulonza sêzi-sêzi arhakarhama, ho abushanga butamire aha luso. 15 Okubumalira obushiru, bwo bwirhonzi bwimâna, n’owalâla oku ciko bwo burhuma, arhakarham’ifuma entanya. 16 Bwône bunaje hoshi hoshi, bulonze^x balya babukwanine, bunaje aho bucîyerekebwo n’enshagali omu njira, bucîrhangire buj’ibugana enkengêro zabo zoshi. 17 Bulyala omurhangiro gwabo mwinja, kucifinja okubuyiga n’okulonza okubumanya, kwo na kuburhonya, 18 n’okuburhonya kwo na kulanga amarhegeko gâbo, n’okushimha amarhegeko gâbo kwo kurhafa kwoshi okwo, 19 n’okurhafa kunahise omuntu hali Nyamuzinda, 20 ntyo, olwifinjo lw’oburhimanya lunahise omuntu kwo obwâmi. 21 Akabâga entebe n’amashungwe binamusîmîse mwe barhegesi b’amashanja, mukenge oburhimanya, Iyo muyîma emyaka n’emyaka.

Omuhigo gw’okumanyisa ohurhimanya

22 Nkolaga naganira oburhimanya buli cici na kurhi bwameraga; amahwe gâbo ntagafulike, nashimbûlira enshando zâbo kurheng’emurhondêro, n’oku bumanywa nakuhira ahabona ntanaderhe nti ngere kuli n’okuli; 23 nanga ntagere njira nguma n’obwagalwa burhuma omuntu ahorha^y, kulya kuba burhimbanwa n’oburhimanya. 24 Okuluza abarhimanya, kwo kucira kw’igulu, n’omwâmi murhimanya gwo murhûla gw’olubaga. 25 Mulekage ebi binwa byani bimuyîgîrize: mwabikûlamwo obunguke.

ΣΟΦΙΑ ΣΑΛΩΜΩΝΟΣWIS 6

1 ᾿Ακούσατε οὖν, βασιλεῖς, καὶ σύνετε· μάθετε, δικασταὶ περάτων γῆς· 2 ἐνωτίσασθε, οἱ κρατοῦντες πλήθους καὶ γεγαυρωμένοι ἐπὶ ὄχλοις ἐθνῶν· 3 ὅτι ἐδόθη παρὰ κυρίου ἡ κράτησις ὑμῖν καὶ ἡ δυναστεία παρὰ ὑψίστου, ὃς ἐξετάσει ὑμῶν τὰ ἔργα καὶ τὰς βουλὰς διερευνήσει· 4 ὅτι ὑπηρέται ὄντες τῆς αὐτοῦ βασιλείας οὐκ ἐκρίνατε ὀρθῶς οὐδὲ ἐφυλάξατε νόμον οὐδὲ κατὰ τὴν βουλὴν τοῦ θεοῦ ἐπορεύθητε. 5 φρικτῶς καὶ ταχέως ἐπιστήσεται ὑμῖν, ὅτι κρίσις ἀπότομος ἐν τοῖς ὑπερέχουσιν γίνεται. 6 ὁ γὰρ ἐλάχιστος συγγνωστός ἐστιν ἐλέους, δυνατοὶ δὲ δυνατῶς ἐτασθήσονται· 7 οὐ γὰρ ὑποστελεῖται πρόσωπον ὁ πάντων δεσπότης οὐδὲ ἐντραπήσεται μέγεθος, ὅτι μικρὸν καὶ μέγαν αὐτὸς ἐποίησεν ὁμοίως τε προνοεῖ περὶ πάντων, 8 τοῖς δὲ κραταιοῖς ἰσχυρὰ ἐφίσταται ἔρευνα. 9 πρὸς ὑμᾶς οὖν, ὦ τύραννοι, οἱ λόγοι μου, ἵνα μάθητε σοφίαν καὶ μὴ παραπέσητε· 10 οἱ γὰρ φυλάξαντες ὁσίως τὰ ὅσια ὁσιωθήσονται, καὶ οἱ διδαχθέντες αὐτὰ εὑρήσουσιν ἀπολογίαν. 11 ἐπιθυμήσατε οὖν τῶν λόγων μου, ποθήσατε καὶ παιδευθήσεσθε.

12 Λαμπρὰ καὶ ἀμάραντός ἐστιν ἡ σοφία καὶ εὐχερῶς θεωρεῖται ὑπὸ τῶν ἀγαπώντων αὐτὴν καὶ εὑρίσκεται ὑπὸ τῶν ζητούντων αὐτήν, 13 φθάνει τοὺς ἐπιθυμοῦντας προγνωσθῆναι. 14 ὁ ὀρθρίσας πρὸς αὐτὴν οὐ κοπιάσει· πάρεδρον γὰρ εὑρήσει τῶν πυλῶν αὐτοῦ. 15 τὸ γὰρ ἐνθυμηθῆναι περὶ αὐτῆς φρονήσεως τελειότης, καὶ ὁ ἀγρυπνήσας δι᾽ αὐτὴν ταχέως ἀμέριμνος ἔσται· 16 ὅτι τοὺς ἀξίους αὐτῆς αὐτὴ περιέρχεται ζητοῦσα καὶ ἐν ταῖς τρίβοις φαντάζεται αὐτοῖς εὐμενῶς καὶ ἐν πάσῃ ἐπινοίᾳ ὑπαντᾷ αὐτοῖς. 17 ἀρχὴ γὰρ αὐτῆς ἡ ἀληθεστάτη παιδείας ἐπιθυμία, φροντὶς δὲ παιδείας ἀγάπη, 18 ἀγάπη δὲ τήρησις νόμων αὐτῆς, προσοχὴ δὲ νόμων βεβαίωσις ἀφθαρσίας, 19 ἀφθαρσία δὲ ἐγγὺς εἶναι ποιεῖ θεοῦ· 20 ἐπιθυμία ἄρα σοφίας ἀνάγει ἐπὶ βασιλείαν. 21 εἰ οὖν ἥδεσθε ἐπὶ θρόνοις καὶ σκήπτροις, τύραννοι λαῶν, τιμήσατε σοφίαν, ἵνα εἰς τὸν αἰῶνα βασιλεύσητε.

22 τί δέ ἐστιν σοφία καὶ πῶς ἐγένετο, ἀπαγγελῶ καὶ οὐκ ἀποκρύψω ὑμῖν μυστήρια, ἀλλὰ ἀπ᾽ ἀρχῆς γενέσεως ἐξιχνιάσω καὶ θήσω εἰς τὸ ἐμφανὲς τὴν γνῶσιν αὐτῆς καὶ οὐ μὴ παροδεύσω τὴν ἀλήθειαν. 23 οὔτε μὴν φθόνῳ τετηκότι συνοδεύσω, ὅτι οὗτος οὐ κοινωνήσει σοφίᾳ. 24 πλῆθος δὲ σοφῶν σωτηρία κόσμου, καὶ βασιλεὺς φρόνιμος εὐστάθεια δήμου. 25ὥστε παιδεύεσθε τοῖς ῥήμασίν μου, καὶ ὠφεληθήσεσθε.

7

Salomoni ali muntu nka abandi

1 Nani ndi muntu wankafa, ak’abandi boshi, w’oku muntu murhanzi wabumbagwa n’ebidaka. Omu nda ya nyâma mwo nayânkiraga enshusho y’omubiri, 2 myezi ikumi yoshi, erhi nayisha nâfunûnuka omu muko gwâge, kurhenga oku mburho y’omushamuka, omu mbongerezi y’iro. 3 Erhi mburhwa nani nayîsa emboho abandi bayîsa, narhibukira oku idaho lirhuyankirira rhweshi, izu lyani lirhanzi, aka erya abandi boshi, lwali lujamu. 4 Ngozi nâkazâg’igwarhwamwo, nanarhamya abalezi. 5 Nta mwâmi warhangire akalamo kundi kundi; 6 kuli boshi, enjira y’okuja omu kalamo eri nguma, n’ey’okukarhengamwo nayo eri nguma.

Okurhonya ohurhimanya kwa Salomoni

7 Okwo kwarhuma nâshenga, nanashobôla obukengêre, nasengera bwenêne, nashobôla omurhima gw’oburhimanya. 8 Nayumva ngurhonyize kulusha ishungwe n’entebe, nabona oku obugale buli ntaco aha burhambi hw’oburhimanya. 9 Ntaderhaga nti mbugerere oku mabuye galushîne cicîro, amasholo g’igulu omu masu g’obushinganyanya gunali mushenyi mutyungunu; aha burhambi bwâbo, ensaranga binali bijondo byône. 10 Nayumva mburhonyize kulusha amagala n’obwinja, naburhonya kulusha omûshi, kulya kuba bwôhe burhahwa burhamoleka. 11 Ci nayishig’ishobôla ehinja byoshi; bwampisakwo obugale burhakaganjwa. 12 Ebyo binja byoshi nayumva binsîmîsize kulya kuba burhimanya bubidwirhe; erhi ntanamanyiri oku bwo bubiburha. 13 Nabuyigaga buzira karhinda, nanabumanyisa buzira kuyongwa, ntanafulike obuhirhi bwâbwo. 14 Oku bantu, buli bugale burhaheka, ababuhikakwo bunabashobôze obwira bwa Nyamuzinda, n’ebinja by’enyîgîrizo zâbwo binarhume bârhona emunda ali.

Okuhûna oburhabâle bwa Nyamuzinda

15 Nyamubâho âmpe mbuganîre nk’oku alonzize, nantengemwo enkengêro ziringânîne enshokano zâge, bulyala yene ye rhegeka oburhimanya ye nalangula abarhimanya enjira; 16 omu nfune zâge rhuba, rhw’ono n’ebinwa birhu, n’obwirhonzi bwirhu haguma n’obulenga bwirhu. 17 Yene ye wampâga okumanya bwinja ebiri; ye wâmmanyisagya kurhi igulu liri liyûbake n’obworhere bw’ebiremwa, 18 omurhondêro, obushwinjiro n’aha karhi k’amango, okukulikirana kw’ensiku ndi n’enyofi, n’okukûlana kw’amango, 19 okulondana kw’emyaka n’emirhwe y’enyenyezi, 20 obworhere bw’ebintu n’enkômedu z’eby’erubala, ohuhashe bw’abazimu n’enkengêro z’abantu, emilala y’âbâsi n’obuhashe bw’emizi. 21 Ngasi kantu kafulike na ngasi kaboneka nakayîga, bulyala, mulenga w’ebintu byoshi, ye wânyîgîrizagya oburhimanya.

lrenge ly’oburhimanya

22 Bulya neci bubamwo^z omûka gw’obukengêre, Mwimâna, gwâgogwâgo, gulimwo kunjikunji, munyinyi-nyinyi, mubidu, mwôji-mwôji, buzira izinga, gwalangala, gurhababala, gurhonya ehinja, lugembe; 23 ntaminikwa, nkola-minja, nkunda-bantu, ntadundwa, muzibu-kadundu-ntashugulwa, ntabiruba, gugala-byoshi, gunalâba-byoshi, gusheshera omu mirhima yoshi, ey’obukengêre, ecîre n’eminyinyi-nyinyi. 24 Bulyala oburhimanya bwo bukanya kurhalusa ebikanya byoshi, byoshi buhulukâna erhi kushongôla kwâbwo kurhuma. 25 Obushinganyanya mûka gw’obuhashe bwa Nyamuzinda, nshongôle^a y’obumoleke bw’irenge ly’Ogala-hyoshi, na nt’izinga lyankabuhikakwo. 26 Buba nshubizo y’obumoleke bw’ensiku n’amango, cirolero buzir’izinga c’ikola lya Nyamuzinda, cerekanè c’obwinja bwage. 27 Buli buguma ci buhashire byoshi, buzira kucirhengamwo, bunashashule ngasi kantu. Amango goshi, buyôrha budubukira omu maroho gacîre, mpu Iyo bugajira bira ba Nyamuzinda n’aba abalêbi, 28 bulya obêra bo n’oburhimanya ye Nyamuzinda asîma. 29 Neci buba bulushire izûba kuyinjiha, bulushire enyenyezi zoshi, erhi wankabugerera oku mûshi, wânabona bugulushire. 30 Bulyala omûshi kuhundusa guhundusa obudufu, oburhimanya bwôhe ntako buhimwe n’obubî.

ΣΟΦΙΑ ΣΑΛΩΜΩΝΟΣWIS 7

1 Εἰμὶ μὲν κἀγὼ θνητὸς ἄνθρωπος ἴσος ἅπασιν καὶ γηγενοῦς ἀπόγονος πρωτοπλάστου· καὶ ἐν κοιλίᾳ μητρὸς ἐγλύφην σὰρξ 2 δεκαμηνιαίῳ χρόνῳ παγεὶς ἐν αἵματι ἐκ σπέρματος ἀνδρὸς καὶ ἡδονῆς ὕπνῳ συνελθούσης. 3 καὶ ἐγὼ δὲ γενόμενος ἔσπασα τὸν κοινὸν ἀέρα καὶ ἐπὶ τὴν ὁμοιοπαθῆ κατέπεσον γῆν πρώτην φωνὴν τὴν ὁμοίαν πᾶσιν ἴσα κλαίων· 4 ἐν σπαργάνοις ἀνετράφην καὶ φροντίσιν. 5 οὐδεὶς γὰρ βασιλέων ἑτέραν ἔσχεν γενέσεως ἀρχήν, 6 μία δὲ πάντων εἴσοδος εἰς τὸν βίον ἔξοδός τε ἴση.

7 διὰ τοῦτο εὐξάμην, καὶ φρόνησις ἐδόθη μοι· ἐπεκαλεσάμην, καὶ ἦλθέν μοι πνεῦμα σοφίας. 8 προέκρινα αὐτὴν σκήπτρων καὶ θρόνων καὶ πλοῦτον οὐδὲν ἡγησάμην ἐν συγκρίσει αὐτῆς· 9 οὐδὲ ὡμοίωσα αὐτῇ λίθον ἀτίμητον, ὅτι ὁ πᾶς χρυσὸς ἐν ὄψει αὐτῆς ψάμμος ὀλίγη, καὶ ὡς πηλὸς λογισθήσεται ἄργυρος ἐναντίον αὐτῆς· 10 ὑπὲρ ὑγίειαν καὶ εὐμορφίαν ἠγάπησα αὐτὴν καὶ προειλόμην αὐτὴν ἀντὶ φωτὸς ἔχειν, ὅτι ἀκοίμητον τὸ ἐκ ταύτης φέγγος. 11 ἦλθεν δέ μοι τὰ ἀγαθὰ ὁμοῦ πάντα μετ᾽ αὐτῆς καὶ ἀναρίθμητος πλοῦτος ἐν χερσὶν αὐτῆς· 12 εὐφράνθην δὲ ἐπὶ πᾶσιν, ὅτι αὐτῶν ἡγεῖται σοφία, ἠγνόουν δὲ αὐτὴν γενέτιν εἶναι τούτων. 13 ἀδόλως τε ἔμαθον ἀφθόνως τε μεταδίδωμι, τὸν πλοῦτον αὐτῆς οὐκ ἀποκρύπτομαι· 14 ἀνεκλιπὴς γὰρ θησαυρός ἐστιν ἀνθρώποις, ὃν οἱ κτησάμενοι πρὸς θεὸν ἐστείλαντο φιλίαν διὰ τὰς ἐκ παιδείας δωρεὰς συσταθέντες.

15 ᾿Εμοὶ δὲ δῴη ὁ θεὸς εἰπεῖν κατὰ γνώμην καὶ ἐνθυμηθῆναι ἀξίως τῶν δεδομένων, ὅτι αὐτὸς καὶ τῆς σοφίας ὁδηγός ἐστιν καὶ τῶν σοφῶν διορθωτής. 16 ἐν γὰρ χειρὶ αὐτοῦ καὶ ἡμεῖς καὶ οἱ λόγοι ἡμῶν πᾶσά τε φρόνησις καὶ ἐργατειῶν ἐπιστήμη. 17 αὐτὸς γάρ μοι ἔδωκεν τῶν ὄντων γνῶσιν ἀψευδῆ εἰδέναι σύστασιν κόσμου καὶ ἐνέργειαν στοιχείων, 18 ἀρχὴν καὶ τέλος καὶ μεσότητα χρόνων, τροπῶν ἀλλαγὰς καὶ μεταβολὰς καιρῶν, 19 ἐνιαυτοῦ κύκλους καὶ ἄστρων θέσεις, 20 φύσεις ζῴων καὶ θυμοὺς θηρίων, πνευμάτων βίας καὶ διαλογισμοὺς ἀνθρώπων, διαφορὰς φυτῶν καὶ δυνάμεις ῥιζῶν, 21 ὅσα τέ ἐστιν κρυπτὰ καὶ ἐμφανῆ ἔγνων· ἡ γὰρ πάντων τεχνῖτις ἐδίδαξέν με σοφία.

22 ῎Εστιν γὰρ ἐν αὐτῇ πνεῦμα νοερόν, ἅγιον, μονογενές, πολυμερές, λεπτόν, εὐκίνητον, τρανόν, ἀμόλυντον, σαφές, ἀπήμαντον, φιλάγαθον, ὀξύ, 23 ἀκώλυτον, εὐεργετικόν, φιλάνθρωπον, βέβαιον, ἀσφαλές, ἀμέριμνον, παντοδύναμον, πανεπίσκοπον καὶ διὰ πάντων χωροῦν πνευμάτων νοερῶν καθαρῶν λεπτοτάτων. 24 πάσης γὰρ κινήσεως κινητικώτερον σοφία, διήκει δὲ καὶ χωρεῖ διὰ πάντων διὰ τὴν καθαρότητα· 25 ἀτμὶς γάρ ἐστιν τῆς τοῦ θεοῦ δυνάμεως καὶ ἀπόρροια τῆς τοῦ παντοκράτορος δόξης εἰλικρινής· διὰ τοῦτο οὐδὲν μεμιαμμένον εἰς αὐτὴν παρεμπίπτει. 26 ἀπαύγασμα γάρ ἐστιν φωτὸς ἀιδίου καὶ ἔσοπτρον ἀκηλίδωτον τῆς τοῦ θεοῦ ἐνεργείας καὶ εἰκὼν τῆς ἀγαθότητος αὐτοῦ. 27 μία δὲ οὖσα πάντα δύναται καὶ μένουσα ἐν αὑτῇ τὰ πάντα καινίζει καὶ κατὰ γενεὰς εἰς ψυχὰς ὁσίας μεταβαίνουσα φίλους θεοῦ καὶ προφήτας κατασκευάζει· 28 οὐθὲν γὰρ ἀγαπᾷ ὁ θεὸς εἰ μὴ τὸν σοφίᾳ συνοικοῦντα. 29 ἔστιν γὰρ αὕτη εὐπρεπεστέρα ἡλίου καὶ ὑπὲρ πᾶσαν ἄστρων θέσιν. φωτὶ συγκρινομένη εὑρίσκεται προτέρα· 30 τοῦτο μὲν γὰρ διαδέχεται νύξ, σοφίας δὲ οὐ κατισχύει κακία.

8

1 Bugwarhire aha cikwi c’igulu bwahika oku cindi aka ciri-misi; bunarhegesire igulu bwinja-bwinja.

Ebinja byoshi omu burhimanya bishundwa

2 Nàrhangiraga okubusîma n’okubulonza erhi nciri murho, nalonza okurhôlabwo kula barhôla omukazi, nabusîmira iranga lyâbwo. 3 Okubêra bubêra haguma na Nyamuzinda kunayerekane obuluzi bw’enyumpa burhengamwo, Nyakasane Nnâmahanga naye kusîma abusîma. 4 Neci, bubà bushangire obumanye bwa Nyamuzinda bunashangire n’oku mikolo yâge. 5 Akaba omu kalamo k’omuntu obugale kali kantu kinja kankacifinjwa, ka hali obugale bulushire oburhimanya obwo bukola ngasi mukolo? 6 N’akaba makengu gakola, ndi wakozire kuli eri igulu kulusha oburhimanya? 7 N’akaba hali osîmire oburhimanya, enkômedu nyinja go malehe buyâna, kulya kuba bwo buyîgîriza okurhadambiha, obwirhonzi, obushinganyanya, oburhwâli n’omu kalamo k’abantu, nta kantu kagwerhe amakwanane kulusha e­byo. 8 Omuntu akalonza obumanye bunji, oburhimanya burhahabiri ebyagezire, bwanacigereka n’omu byaciyisha; buyishi oku bahalûla ebinwa, buyishi n’emigani, bunamanye ebimanyiso n’ebirhangâzo embere biyishe, burhanahabiri kurhi amango n’ebyanda bikulikirana.

Oburhimanya bukwanana abarhegesi

9 Nalalira obwo nti nâbuyanka bube wirhu rhwabêra rhwe naye, nabona oku bwanampanûla omu binja, bunantulirize omu maganya n’omu malibuko. 10 Naderha obwo nti bwâmpisa oku irenge omu lubaga, nti omu bashosi, naba ndi murho nnambone olukengwa. 11 Nti aha ngombe bâyish’insîmira okuyumva duba na bwinja, n’abakulu bakaz’irhangâla bamambona. 12 Oku ntacibumbûla akanwa erhi banadwirhe banninga, nkola naderha, barhege okurhwiri, nkalihya emyanzi. bahire okuboko oku kanwa. 13 Bwâmpisa oku kurhafà, bunarhume nasigira abayisha enyuma zâni akakengêzo k’ensiku n’ama­ngo. 14 Nârhegeka amashanja, n’ab’emahanga bâyisha banshige. 15 Abâmi badârhi bâgeramwo omusisi bayuma izino lyani, ci omu karhî k’olubaga lwâni nâciyerekana mwinja, nnambe ntwâli omu matabaro. 16 Nkola nashubûka ntamûkire aha burhambi bw’oburhimanya, bulyala, ôli nabwo arhayumva burhe, n’obukômera arhayumva mungo, ci ayôrha ali omu nshagali n’obusîme.

Salomoni alongereza oburhimanya

17 Nakaz’igerereza ntyo niene bushala-shala, nayumva omu murhima obwo oku okurhafà mwo kuba omu kulungana n’oburhimanya, 18 oku obusîme bushongwire, mwo bubà omu kuyinjibana n’oburhimanya, n’obugale burhaheka, mwo bubà omu nfune z’emikolo y’oburhimanya, n’obwenge omu kukômera oburhimanya bubà, n’irenge omu kubuganîza liba; ntaho ntajaga nti ndonze kurhi nankabuhisa aha ka! 19 Nali mwana muburhe, naburhanwa omurhima nkana. 20 Nali mwinja, kwo nderhage, nayisha omu mubiri gurhalikwo izâbyo. 21 Ci erhi mmanya oku ntankahika oku burhimanya nka ntabushobwîri emwa Nyamuzinda, -bukengere obwo, okumanya aha eyo nshokano erhenga-, nayerekera emunda Nyakasane ali namushenga, namuganiza n’omurhima gwoshi.

ΣΟΦΙΑ ΣΑΛΩΜΩΝΟΣWIS 8

1 διατείνει δὲ ἀπὸ πέρατος ἐπὶ πέρας εὐρώστως καὶ διοικεῖ τὰ πάντα χρηστῶς.

2 Ταύτην ἐφίλησα καὶ ἐξεζήτησα ἐκ νεότητός μου καὶ ἐζήτησα νύμφην ἀγαγέσθαι ἐμαυτῷ καὶ ἐραστὴς ἐγενόμην τοῦ κάλλους αὐτῆς. 3 εὐγένειαν δοξάζει συμβίωσιν θεοῦ ἔχουσα, καὶ ὁ πάντων δεσπότης ἠγάπησεν αὐτήν· 4 μύστις γάρ ἐστιν τῆς τοῦ θεοῦ ἐπιστήμης καὶ αἱρετὶς τῶν ἔργων αὐτοῦ. 5 εἰ δὲ πλοῦτός ἐστιν ἐπιθυμητὸν κτῆμα ἐν βίῳ, τί σοφίας πλουσιώτερον τῆς τὰ πάντα ἐργαζομένης; 6 εἰ δὲ φρόνησις ἐργάζεται, τίς αὐτῆς τῶν ὄντων μᾶλλόν ἐστιν τεχνῖτις; 7 καὶ εἰ δικαιοσύνην ἀγαπᾷ τις, οἱ πόνοι ταύτης εἰσὶν ἀρεταί· σωφροσύνην γὰρ καὶ φρόνησιν ἐκδιδάσκει, δικαιοσύνην καὶ ἀνδρείαν, ὧν χρησιμώτερον οὐδέν ἐστιν ἐν βίῳ ἀνθρώποις. 8 εἰ δὲ καὶ πολυπειρίαν ποθεῖ τις, οἶδεν τὰ ἀρχαῖα καὶ τὰ μέλλοντα εἰκάζει, ἐπίσταται στροφὰς λόγων καὶ λύσεις αἰνιγμάτων, σημεῖα καὶ τέρατα προγινώσκει καὶ ἐκβάσεις καιρῶν καὶ χρόνων.

9 ἔκρινα τοίνυν ταύτην ἀγαγέσθαι πρὸς συμβίωσιν εἰδὼς ὅτι ἔσται μοι σύμβουλος ἀγαθῶν καὶ παραίνεσις φροντίδων καὶ λύπης. 10 ἕξω δι᾽ αὐτὴν δόξαν ἐν ὄχλοις καὶ τιμὴν παρὰ πρεσβυτέροις ὁ νέος· 11 ὀξὺς εὑρεθήσομαι ἐν κρίσει καὶ ἐν ὄψει δυναστῶν θαυμασθήσομαι· 12 σιγῶντά με περιμενοῦσιν καὶ φθεγγομένῳ προσέξουσιν καὶ λαλοῦντος ἐπὶ πλεῖον χεῖρα ἐπιθήσουσιν ἐπὶ στόμα αὐτῶν. 13 ἕξω δι᾽ αὐτὴν ἀθανασίαν καὶ μνήμην αἰώνιον τοῖς μετ᾽ ἐμὲ ἀπολείψω. 14 διοικήσω λαούς, καὶ ἔθνη ὑποταγήσεταί μοι· 15 φοβηθήσονταί με ἀκούσαντες τύραννοι φρικτοί, ἐν πλήθει φανοῦμαι ἀγαθὸς καὶ ἐν πολέμῳ ἀνδρεῖος. 16 εἰσελθὼν εἰς τὸν οἶκόν μου προσαναπαύσομαι αὐτῇ· οὐ γὰρ ἔχει πικρίαν ἡ συναναστροφὴ αὐτῆς οὐδὲ ὀδύνην ἡ συμβίωσις αὐτῆς, ἀλλὰ εὐφροσύνην καὶ χαράν.

17 ταῦτα λογισάμενος ἐν ἐμαυτῷ καὶ φροντίσας ἐν καρδίᾳ μου ὅτι ἀθανασία ἐστὶν ἐν συγγενείᾳ σοφίας 18 καὶ ἐν φιλίᾳ αὐτῆς τέρψις ἀγαθὴ καὶ ἐν πόνοις χειρῶν αὐτῆς πλοῦτος ἀνεκλιπὴς καὶ ἐν συγγυμνασίᾳ ὁμιλίας αὐτῆς φρόνησις καὶ εὔκλεια ἐν κοινωνίᾳ λόγων αὐτῆς, περιῄειν ζητῶν ὅπως λάβω αὐτὴν εἰς ἐμαυτόν. 19 παῖς δὲ ἤμην εὐφυὴς ψυχῆς τε ἔλαχον ἀγαθῆς, 20 μᾶλλον δὲ ἀγαθὸς ὢν ἦλθον εἰς σῶμα ἀμίαντον. 21 γνοὺς δὲ ὅτι οὐκ ἄλλως ἔσομαι ἐγκρατής, ἐὰν μὴ ὁ θεὸς δῷ— καὶ τοῦτο δ᾽ ἦν φρονήσεως τὸ εἰδέναι τίνος ἡ χάρις—, ἐνέτυχον τῷ κυρίῳ καὶ ἐδεήθην αὐτοῦ καὶ εἶπον ἐξ ὅλης τῆς καρδίας μου

9

Omusengero gwa Salomoni gw’okuhûna oburhimanya

1 «Nyamuzinda wa balarha, Nyakasane w’olukogo, we walemaga igulu n’oluderho lwâwe, 2 we wabumbaga omuntu n’oburhimanya bwawe, mpu abe murhambo w’ebiremwa birhenga omu nfune zâwe, 3 mpu arhegeke igulu omu butagatifu n’omu bushinganyanya, mpu akaz’itwa emanja n’omurhima gushinganine, 4 onshobôze nani oburhimanya bukwanine entebe yâwe orhanankagaga omu bana bâwe. 5 Bulyala ndi mwambali-kazi wâwe, nnandi mugala wa mwambali-kazi wâwe, muntu muzamba na wa nsiku nyofi, nnandi munyi w’okuyumva oburhimanya n’amarhegeko; 6 bulyala omuntu ciru ankaba mwimâna omu karhi k’ababusirwe n’abantu, nk’arhagwerhi oburhimanya burhenga emwâwe, kwo banamulola nka busha. 7 Wacinyishozire mpu nyimangire olubaga lwâwe, mpu ntegeke bagala bâwe na bali bâwe, 8 Wantegesire mpu nkuyûbakire aka-Nyamuzinda oku ntondo yâwe ntagatifu, n’oluhêrero mw’olu lugo wagwisiremwo ihêma cerekane c’ihêma litagatifu oyôsire orheganyize kurhenga emurhondêro. 9 Obushinganyanya haguma nâwe buba, buyishi n’emirimo yâwe; ho bwâli amango walemaga igulu; burhahabiri ebirhona omu masu gâwe, n’ebiringânîne n’amarhegeko gâwe. 10 Oburhume kurhenga emalunga gâwe matagatifu, oburhume kurhenga aha ntebe yawe y’irenge, buyishe bungwase bunakole haguma nâni, lyo mmanya bici bikusimisa. 11 Kulya kuba oburhimanya ntaco buhabire, na ntaco cibuyabira kwayumva. bwo bwampabûla omu mirimo yani yoshi bunandange n’irhegeko lyâbwo. 12 Ntyo, emikolo yâni yanakusîmîsa, nanyimangire olubaga lwâwe n’obushinganyanya nnankwanane entebe ya larha.

Bushinganyanya bumanyisa omuntu obulonza bwa Nyamuzinda

13 Muntu obi wankamanya omuhigo gwa Nyakasane? Ndi wakagerêreza ebi Nyakasane alonza? 14 Enkengêro za banyakuhola-wahole kurhindira zikaz’irhindira, n’emihigo yirhu kuneganega eneganega; 15 bulyala omubiri gwabole kuzidoha guzidohera iroho, n’ecira cirâlo c’ibumba kuzidohya cikaz’izidohya omûka guyêsha emirhima. 16 Ehya hanôla igulu rhubimanyira kasanzi. n’ebirhuli hofi okubihikakwo kurhama; ebiri empingu byôhe ndi wankabisâgarha? 17 N’obulonza hwâwe ndi wankabumanyire nka wene orhahânaga oburhimanya na nk’orharhumaga omûka gwawe Mwimâna kurhenga enyanya? 18 Kwo kwarhumire enjira za ab’en’igulu ziba nnungêdu, n’abantu bayîgîrizibwa ebi osîma banacira n’oburhimanya bwâwe.

ΣΟΦΙΑ ΣΑΛΩΜΩΝΟΣWIS 9

1 Θεὲ πατέρων καὶ κύριε τοῦ ἐλέους ὁ ποιήσας τὰ πάντα ἐν λόγῳ σου 2 καὶ τῇ σοφίᾳ σου κατασκευάσας ἄνθρωπον, ἵνα δεσπόζῃ τῶν ὑπὸ σοῦ γενομένων κτισμάτων 3 καὶ διέπῃ τὸν κόσμον ἐν ὁσιότητι καὶ δικαιοσύνῃ καὶ ἐν εὐθύτητι ψυχῆς κρίσιν κρίνῃ, 4 δός μοι τὴν τῶν σῶν θρόνων πάρεδρον σοφίαν καὶ μή με ἀποδοκιμάσῃς ἐκ παίδων σου. 5 ὅτι ἐγὼ δοῦλος σὸς καὶ υἱὸς τῆς παιδίσκης σου, ἄνθρωπος ἀσθενὴς καὶ ὀλιγοχρόνιος καὶ ἐλάσσων ἐν συνέσει κρίσεως καὶ νόμων· 6 κἂν γάρ τις ᾖ τέλειος ἐν υἱοῖς ἀνθρώπων, τῆς ἀπὸ σοῦ σοφίας ἀπούσης εἰς οὐδὲν λογισθήσεται. 7 σύ με προείλω βασιλέα λαοῦ σου καὶ δικαστὴν υἱῶν σου καὶ θυγατέρων· 8 εἶπας οἰκοδομῆσαι ναὸν ἐν ὄρει ἁγίῳ σου καὶ ἐν πόλει κατασκηνώσεώς σου θυσιαστήριον, μίμημα σκηνῆς ἁγίας, ἣν προητοίμασας ἀπ᾽ ἀρχῆς. 9 καὶ μετὰ σοῦ ἡ σοφία ἡ εἰδυῖα τὰ ἔργα σου καὶ παροῦσα, ὅτε ἐποίεις τὸν κόσμον, καὶ ἐπισταμένη τί ἀρεστὸν ἐν ὀφθαλμοῖς σου καὶ τί εὐθὲς ἐν ἐντολαῖς σου. 10 ἐξαπόστειλον αὐτὴν ἐξ ἁγίων οὐρανῶν καὶ ἀπὸ θρόνου δόξης σου πέμψον αὐτήν, ἵνα συμπαροῦσά μοι κοπιάσῃ, καὶ γνῶ τί εὐάρεστόν ἐστιν παρὰ σοί. 11 οἶδε γὰρ ἐκείνη πάντα καὶ συνίει καὶ ὁδηγήσει με ἐν ταῖς πράξεσί μου σωφρόνως καὶ φυλάξει με ἐν τῇ δόξῃ αὐτῆς· 12 καὶ ἔσται προσδεκτὰ τὰ ἔργα μου, καὶ διακρινῶ τὸν λαόν σου δικαίως καὶ ἔσομαι ἄξιος θρόνων πατρός μου.

13 τίς γὰρ ἄνθρωπος γνώσεται βουλὴν θεοῦ; ἢ τίς ἐνθυμηθήσεται τί θέλει ὁ κύριος; 14 λογισμοὶ γὰρ θνητῶν δειλοί, καὶ ἐπισφαλεῖς αἱ ἐπίνοιαι ἡμῶν· 15 φθαρτὸν γὰρ σῶμα βαρύνει ψυχήν, καὶ βρίθει τὸ γεῶδες σκῆνος νοῦν πολυφρόντιδα. 16 καὶ μόλις εἰκάζομεν τὰ ἐπὶ γῆς καὶ τὰ ἐν χερσὶν εὑρίσκομεν μετὰ πόνου· τὰ δὲ ἐν οὐρανοῖς τίς ἐξιχνίασεν; 17 βουλὴν δέ σου τίς ἔγνω, εἰ μὴ σὺ ἔδωκας σοφίαν καὶ ἔπεμψας τὸ ἅγιόν σου πνεῦμα ἀπὸ ὑψίστων; 18 καὶ οὕτως διωρθώθησαν αἱ τρίβοι τῶν ἐπὶ γῆς, καὶ τὰ ἀρεστά σου ἐδιδάχθησαν ἄνθρωποι, καὶ τῇ σοφίᾳ ἐσώθησαν.

10

III. Obushinganyanya bwa Nyamuzinda omu nsiku za mîra

Kurhenga Adamo kuhika Musa

1 Omuntu murhanz’iremwa wa Nyarnuzinda, ishe w’igulu^b, oku aciri yene muleme, obushinganyanya bwamulanga, bwanamurhenza omu câha câge 2 bwamuha n’emisi y’okurhegeka byoshi. 3 Enkola-maligo mpu yacîkûla oku bushinganyanya n’oburhe n’oburhe, yaherêrekera n’omungo gw’okuyirha mwene wabo^c. 4 Amango igulu lyalohomaga erhi yerhuma, kandi bushinganyanya bwaligalukire, bwageza omushinganyanya omu mîshi, oku irumbi mpu murhi^d. 5 N’amango amashanja gayumvanyagya omu bubî galinda gacigusha haguma^e, kandi burhimanya bwagabwinemwo omushinganyanya, bwamulanga buzira izabyo omu masu ga Nyamuzinda, bwamuzibuhya ahima omurhima gw’olukogo lw’omwana wâge. 6 Amango bazigululaga enkola-maligo oburhimanya bwaciza omushinganyanya erhi bayaka omuliro^f gwamanukiraga bishagala birhanu. 7 Ecêrekanè c’obwo bubî: haciri ecihugo calibwire citumbûka mugi, emirhi y’eco cihugo enakaz’irhengakwo amalehe garhayera; n’oku kukengeza olw’embula-buyêmêre, enshusho y’omunyu^g eciba eyimanzire. 8 Abantu mpu bayâka enjira y’oburhimanya, bacîhêka omu njira yâbahamisa ebinja, basigira abazîne akakengêzo k’isirhe lyâbo^h, na ntyo, amabi gâbo garhaciyôrhaga mafulike. 9 Oburhimanya bwôhe bwalikûza abambali oku malibuko g’amarhangulo. 10 Burhimanya bwalangûlaga omushinganyanya enjira nnungêdu, erhi ayâka omujina gwa mukulu wageⁱ, bwanamuyêrekeza obwâmi bwa Nyamuzinda, bwamuhà n’okumanya ebitagatifu. Bwamurhabala okuyâza emmanja zage, n’okubêrwa omu mirimo yage, 11 Oburhimanya bwamuclnga oku babisha bali mpu bamunyage, bwanamuha omwandu gw’ebirugu. 12 Bwamucinga oku bashombanyi na kuli balyala bali mpu bamurhezire, bwanamuhimira entambala ndarhi mpu Iyo amanya oku ntabyo burhahima. 13 Oburhimanya burhalikiriraga omushinganyanya amango bâli bamuguzize^j, cikwône bwamucinga oku câha. 14 Bwayandagalira bo naye omu mpamikwa, burhanamulikiriraga omu mugozi, ciru bwamuhisa oku ishungwe ly’obwâmi n’oku buhashe bw’okurhegeka abarhegesi bakag’imulibuza burhanzi, ciru bwayîgîriza n’âbâli bamushobesire obunywesi, bwanamuhà irenge ly’ensiku n’amango.

Amango g’olubungo lw’okurhenga e Misiri

15 Bwo bwakûlaga olubaga lutagatifu lw’entagengwa omu nfune z’olubaga lwakag’ilulibuza. 16 Bwo bwâjaga omu murhima gw’omushinganyanya wa Nyakasane, bwakoza n’ebimanyiso n’ebisômerine abâmi badârhi. 17 Bwo bwahâga abatagatifu oluhembo lw’omurhamo gwâbo, bwabageza omu njira y’okurhangâza bwanababêra mâkiro g’omûshi na bumoleke bwa nyenyezi budufu. 18 Bwo bwabayikizagya enyanja ndukula, bwanabageza omu mîshi manji. 19 Bwazisa abashombanvi bâbo bwanabashala barhenga omu musima gw’enyanja. 20 Entagengwa zashokôa enkola-maligo, zacîtakira izîno lyawe litagatifu, Nyakasane, n’okuboko kwâwe kwabalikûzagya bacitakirakwo na murhima muguma. 21 Obushinganyanya erhi bwamadumûla akanwa k’orhuduma, erhi bwamanalikûla olulimi lw’ebirhaba.

ΣΟΦΙΑ ΣΑΛΩΜΩΝΟΣWIS 10

1 Αὕτη πρωτόπλαστον πατέρα κόσμου μόνον κτισθέντα διεφύλαξεν καὶ ἐξείλατο αὐτὸν ἐκ παραπτώματος ἰδίου 2 ἔδωκέν τε αὐτῷ ἰσχὺν κρατῆσαι ἁπάντων. 3 ἀποστὰς δὲ ἀπ᾽ αὐτῆς ἄδικος ἐν ὀργῇ αὐτοῦ ἀδελφοκτόνοις συναπώλετο θυμοῖς. 4 δι᾽ ὃν κατακλυζομένην γῆν πάλιν ἔσωσεν σοφία δι᾽ εὐτελοῦς ξύλου τὸν δίκαιον κυβερνήσασα. 5 αὕτη καὶ ἐν ὁμονοίᾳ πονηρίας ἐθνῶν συγχυθέντων ἔγνω τὸν δίκαιον καὶ ἐτήρησεν αὐτὸν ἄμεμπτον θεῷ καὶ ἐπὶ τέκνου σπλάγχνοις ἰσχυρὸν ἐφύλαξεν. 6 αὕτη δίκαιον ἐξαπολλυμένων ἀσεβῶν ἐρρύσατο φυγόντα καταβάσιον πῦρ Πενταπόλεως, 7 ἧς ἔτι μαρτύριον τῆς πονηρίας καπνιζομένη καθέστηκε χέρσος, καὶ ἀτελέσιν ὥραις καρποφοροῦντα φυτά, ἀπιστούσης ψυχῆς μνημεῖον ἑστηκυῖα στήλη ἁλός. 8 σοφίαν γὰρ παροδεύσαντες οὐ μόνον ἐβλάβησαν τοῦ μὴ γνῶναι τὰ καλά, ἀλλὰ καὶ τῆς ἀφροσύνης ἀπέλιπον τῷ βίῳ μνημόσυνον, ἵνα ἐν οἷς ἐσφάλησαν μηδὲ λαθεῖν δυνηθῶσιν. 9 σοφία δὲ τοὺς θεραπεύοντας αὐτὴν ἐκ πόνων ἐρρύσατο. 10 αὕτη φυγάδα ὀργῆς ἀδελφοῦ δίκαιον ὡδήγησεν ἐν τρίβοις εὐθείαις· ἔδειξεν αὐτῷ βασιλείαν θεοῦ καὶ ἔδωκεν αὐτῷ γνῶσιν ἁγίων· εὐπόρησεν αὐτὸν ἐν μόχθοις καὶ ἐπλήθυνεν τοὺς πόνους αὐτοῦ· 11 ἐν πλεονεξίᾳ κατισχυόντων αὐτὸν παρέστη καὶ ἐπλούτισεν αὐτόν· 12 διεφύλαξεν αὐτὸν ἀπὸ ἐχθρῶν καὶ ἀπὸ ἐνεδρευόντων ἠσφαλίσατο· καὶ ἀγῶνα ἰσχυρὸν ἐβράβευσεν αὐτῷ, ἵνα γνῷ ὅτι παντὸς δυνατωτέρα ἐστὶν εὐσέβεια. 13 αὕτη πραθέντα δίκαιον οὐκ ἐγκατέλιπεν, ἀλλὰ ἐξ ἁμαρτίας ἐρρύσατο αὐτόν· 14 συγκατέβη αὐτῷ εἰς λάκκον καὶ ἐν δεσμοῖς οὐκ ἀφῆκεν αὐτόν, ἕως ἤνεγκεν αὐτῷ σκῆπτρα βασιλείας καὶ ἐξουσίαν τυραννούντων αὐτοῦ· ψευδεῖς τε ἔδειξεν τοὺς μωμησαμένους αὐτὸν καὶ ἔδωκεν αὐτῷ δόξαν αἰώνιον.

15 Αὕτη λαὸν ὅσιον καὶ σπέρμα ἄμεμπτον ἐρρύσατο ἐξ ἔθνους θλιβόντων· 16 εἰσῆλθεν εἰς ψυχὴν θεράποντος κυρίου καὶ ἀντέστη βασιλεῦσιν φοβεροῖς ἐν τέρασι καὶ σημείοις. 17 ἀπέδωκεν ὁσίοις μισθὸν κόπων αὐτῶν, ὡδήγησεν αὐτοὺς ἐν ὁδῷ θαυμαστῇ καὶ ἐγένετο αὐτοῖς εἰς σκέπην ἡμέρας καὶ εἰς φλόγα ἄστρων τὴν νύκτα. 18 διεβίβασεν αὐτοὺς θάλασσαν ἐρυθρὰν καὶ διήγαγεν αὐτοὺς δι᾽ ὕδατος πολλοῦ· 19 τοὺς δὲ ἐχθροὺς αὐτῶν κατέκλυσεν καὶ ἐκ βάθους ἀβύσσου ἀνέβρασεν αὐτούς. 20 διὰ τοῦτο δίκαιοι ἐσκύλευσαν ἀσεβεῖς καὶ ὕμνησαν, κύριε, τὸ ὄνομα τὸ ἅγιόν σου τήν τε ὑπέρμαχόν σου χεῖρα ᾔνεσαν ὁμοθυμαδόν· 21 ὅτι ἡ σοφία ἤνοιξεν στόμα κωφῶν καὶ γλώσσας νηπίων ἔθηκεν τρανάς.

11

1 Burhimanya bwarhumaga babêrwa n’emirimo yabo, omu maboko g’omulêbi^k mutagatifu. 2 Bagera omu mpinga, omu nyama-wandya, bagwîka amahêma aharhabà nyumpa. 3 Bajâna omu irhwe n’abashombanyi, banatundulika ababisha. 4 Erhi bagwarhwa n’enyôrha bakuyâkûza^l, bakula amîshi omu lwâla, bakûla agâtwa enyôrha omu ibuye lyumu-lyumu.

AmÎshi, oku go gàhezagya ab’e Misiri, gàciza bene lsraheli

5 Ntyo, ebyabire buhane bw’abashombanyi bâbo, byababêra bunguke omu malagîrire gâbo. 6 Oku buhane bw’irhegeko lyâbo ly’okuyirha orhubonjo, abarhanzi bayôrhana enshôko erhagana y’olwîshi lw’ebirhwange by’omuko n’ebyondo^m. 7 Bamhali bâwe hôhe wabahêra amîshi manji aharhaba-mîshi; 8 wayêrekana ntyo n’enyôrha yàbagwerhe buhane buci wali ohanyiremwo abashombanyi baboⁿ. 9 Ago marhangulo, n’obwo kukubûla olukogo lwâwe lwabakubûlaga, gàbayumvisa malumwa maci olubanja lutubwa n’oburhè luyumvisa enkola-maligo; 10 bulyala bôhe, wakazâg’ibarhangula nka muzire warhonda omwana, ci abandi kwo wakazâg’ibahana nka mwâmi mudârhi otumuzize omwambali. 11 Babe kulî babe hofi kuguma bali bababire^o. 12 Omungo kubirhi gwabagwasire; balaka banalakûla omu kukengêra ebyâbîre: 13 omu kuyumva oku ehyabahanaga hyo hyacizize abandi, bayumva okuboko kwa Nyakasane, 14 n’olya bajiraga bikabulirwa babul’imujira bijandagwa n’okumushekera^p, abazâna erhi babona ebyabîre, n’erhi bayumva enyôrha ebagwârha oku erhagwârha abashinganyanya.

Abakag’iharamya eby’erubala, byabahindamukira

15 Kulya kuba enkengêro za busha busha zali zibahabwîre, bakaz’iharamya ensimba zibulula enda oku idaho, n’orhundi rhusimba rhwa busha busha; lero, oku kubahana, wabarhumira omwandu gw’orhusimba^q 16 mpu Iyo bayumva oku ehi omuntu akolamo amaligo, hyo anahanwamwo^r. 17 Arhali kuyabirwa kwali kuyabirwe okuboko kwâwe kugala byoshi, -kwo walemagamwo igulu n’ebingeru-ngeru-, kurhayabiragwa n’okubarhumira endubu erhi entale ndârhi; 18 nisi erhi ebiryanyi bikali birhasag’iboneka, birya byaciremwa binayunjwire bukali, hirya byashala omûka gw’engulumira, birya byarhengamwo ecûka cabaya, erhi ebya amasu garhengamwo orhukengulo rhw’okuyôbohya, 19 birya byakakolera abantu nàbê bibazugulule, erhi bibayirhe ciru n’ebihamba byône. 20 Buzira okwo, omûka gwawe gwône gwâli gwabahira oku idaho, amagala gabalye erhi maligo gâbo garhuma, erhi omûka gw’obuhashe bwâwe gubashandâze. Cikwône wayumanyanya byoshi, waganja, wagera obuzirho wahiramwo n’olugero.

lgwarhiro ly’olwo lugero omu buhane

21 Byaba ntyo bulyala obuhashe bwâwe bunji wene oburhegeka, emisi y’okuboko kwâwe ndiwankayija omu irhwe? 22 Igulu lyoshi, omu masu gâwe, kwo liri nka mmogomogo ya lutulo oku munzani, nka kula omurhonyi gw’olume gurhogera oku idaho sezi. 23 Bantu boshi obêra bwonjo, bulyala ohashire byoshi, onabe nk’orhabwini ebyâha bya abantu, kuderha mpu baciyûnjuze. 24 Neci ebihaba byoshi kuzigira obizigira, na nta kantu oshomba omu biremwa byâwe, bulya ocibâga oshombire kantu kalebe, orhânkakalemire. 25 Câba mushâna, kurhi kantu kalebe kankahabîre nk’ôrhâli okalonzize? Kurhi kankabêzireho nk’ôrhâli okahamagireho? 26 Cikwône, byoshi obabalira bulyala byoshi bibà byâwe, Nyakasane, Mukunda-Buzine!

ΣΟΦΙΑ ΣΑΛΩΜΩΝΟΣWIS 11

1 Εὐόδωσεν τὰ ἔργα αὐτῶν ἐν χειρὶ προφήτου ἁγίου. 2 διώδευσαν ἔρημον ἀοίκητον καὶ ἐν ἀβάτοις ἔπηξαν σκηνάς· 3 ἀντέστησαν πολεμίοις καὶ ἐχθροὺς ἠμύναντο. 4 ἐδίψησαν καὶ ἐπεκαλέσαντό σε, καὶ ἐδόθη αὐτοῖς ἐκ πέτρας ἀκροτόμου ὕδωρ καὶ ἴαμα δίψης ἐκ λίθου σκληροῦ.

5 δι᾽ ὧν γὰρ ἐκολάσθησαν οἱ ἐχθροὶ αὐτῶν, διὰ τούτων αὐτοὶ ἀποροῦντες εὐεργετήθησαν. 6 ἀντὶ μὲν πηγῆς ἀενάου ποταμοῦ αἵματι λυθρώδει ταραχθέντος 7 εἰς ἔλεγχον νηπιοκτόνου διατάγματος ἔδωκας αὐτοῖς δαψιλὲς ὕδωρ ἀνελπίστως 8 δείξας διὰ τοῦ τότε δίψους πῶς τοὺς ὑπεναντίους ἐκόλασας. 9 ὅτε γὰρ ἐπειράσθησαν, καίπερ ἐν ἐλέει παιδευόμενοι, ἔγνωσαν πῶς μετ᾽ ὀργῆς κρινόμενοι ἀσεβεῖς ἐβασανίζοντο· 10 τούτους μὲν γὰρ ὡς πατὴρ νουθετῶν ἐδοκίμασας, ἐκείνους δὲ ὡς ἀπότομος βασιλεὺς καταδικάζων ἐξήτασας. 11 καὶ ἀπόντες δὲ καὶ παρόντες ὁμοίως ἐτρύχοντο· 12 διπλῆ γὰρ αὐτοὺς ἔλαβεν λύπη καὶ στεναγμὸς μνημῶν τῶν παρελθόντων· 13 ὅτε γὰρ ἤκουσαν διὰ τῶν ἰδίων κολάσεων εὐεργετημένους αὐτούς, ᾔσθοντο τοῦ κυρίου. 14 ὃν γὰρ ἐν ἐκθέσει πάλαι ῥιφέντα ἀπεῖπον χλευάζοντες, ἐπὶ τέλει τῶν ἐκβάσεων ἐθαύμασαν οὐχ ὅμοια δικαίοις διψήσαντες.

15 ἀντὶ δὲ λογισμῶν ἀσυνέτων ἀδικίας αὐτῶν, ἐν οἷς πλανηθέντες ἐθρήσκευον ἄλογα ἑρπετὰ καὶ κνώδαλα εὐτελῆ, ἐπαπέστειλας αὐτοῖς πλῆθος ἀλόγων ζῴων εἰς ἐκδίκησιν, 16 ἵνα γνῶσιν ὅτι, δι᾽ ὧν τις ἁμαρτάνει, διὰ τούτων κολάζεται. 17 οὐ γὰρ ἠπόρει ἡ παντοδύναμός σου χεὶρ καὶ κτίσασα τὸν κόσμον ἐξ ἀμόρφου ὕλης ἐπιπέμψαι αὐτοῖς πλῆθος ἄρκων ἢ θρασεῖς λέοντας 18 ἢ νεοκτίστους θυμοῦ πλήρεις θῆρας ἀγνώστους ἤτοι πυρπνόον φυσῶντας ἄσθμα ἢ βρόμον λικμωμένους καπνοῦ ἢ δεινοὺς ἀπ᾽ ὀμμάτων σπινθῆρας ἀστράπτοντας, 19 ὧν οὐ μόνον ἡ βλάβη ἠδύνατο συνεκτρῖψαι αὐτούς, ἀλλὰ καὶ ἡ ὄψις ἐκφοβήσασα διολέσαι. 20 καὶ χωρὶς δὲ τούτων ἑνὶ πνεύματι πεσεῖν ἐδύναντο ὑπὸ τῆς δίκης διωχθέντες καὶ λικμηθέντες ὑπὸ πνεύματος δυνάμεώς σου· ἀλλὰ πάντα μέτρῳ καὶ ἀριθμῷ καὶ σταθμῷ διέταξας.

21 τὸ γὰρ μεγάλως ἰσχύειν σοὶ πάρεστιν πάντοτε, καὶ κράτει βραχίονός σου τίς ἀντιστήσεται; 22 ὅτι ὡς ῥοπὴ ἐκ πλαστίγγων ὅλος ὁ κόσμος ἐναντίον σου καὶ ὡς ῥανὶς δρόσου ὀρθρινὴ κατελθοῦσα ἐπὶ γῆν. 23 ἐλεεῖς δὲ πάντας, ὅτι πάντα δύνασαι, καὶ παρορᾷς ἁμαρτήματα ἀνθρώπων εἰς μετάνοιαν. 24 ἀγαπᾷς γὰρ τὰ ὄντα πάντα καὶ οὐδὲν βδελύσσῃ ὧν ἐποίησας· οὐδὲ γὰρ ἂν μισῶν τι κατεσκεύασας. 25 πῶς δὲ διέμεινεν ἄν τι, εἰ μὴ σὺ ἠθέλησας, ἢ τὸ μὴ κληθὲν ὑπὸ σοῦ διετηρήθη; 26 φείδῃ δὲ πάντων, ὅτι σά ἐστιν, δέσποτα φιλόψυχε·

12

1 N’omu ngasi kantu mubà akarhashaja kâwe k’omûka. 2 Hitya hitya oja wâhana abahirimire, kurhonda oja wabarhonda n’okukengêza ngasi babihire, kuderha mpu bayonôke oku mabî, banakuyêmêre, Yagirwa Nyaka­sane.

Olugero omu kuhana ab’e Kanani

3 Abantu barhanzi bali omu cihugo câwe citagatifu, wàli wamabagaya, 4 bulyala bakazâg’ikola amaligo g’okushologosa, bali bamaluza amafumu n’enterekêro zirhalizo. 5 Abo bîsi b’abana^s, abo ba-nyamulya-malà aha balya enyama z’abantu, abôla bâkazâg’iherherwa omu ndalwe z’orhudali, 6 abo babusi bayirha ebirhilba birhacirhabâla, wahiga okubaholola n’amaboko ga balarha, 7 mpu eryo ishwa orhonya omu bihugo byoshi, liyûbakwe n’omurhwe nkana gw’abana ba Nyamuzinda. 8 Abôla nabo wabababalira bulyala bali bantu, wabarhumira enyisîmbu mpu zibê ba-mushonza-ntambala b’engabo yâwe y’abalwi, mpu babahungumule hitya-hitya. 9 Kurhali kuderha mpu orhankahashir’ihisa enkola-maligo omu nfune z’abashinganyanya, kuli cigamba ciguma c’abalwi, nîsi erhi okubahungumula oku liguma n’akanwa kabî, nîsi erhi omu kubahà ebiryanyi; 10 cikwône omu kubahana hitya hitya, wabahà amango g’okucîyunjuza. N’obwo orhali ohabire oku obûko bwâbo bubà bubî, n’oku obubî bwâbo kaburhano, n’oku nta mango enkengêro z’emirhima yâbo zankakubûka, 11 bulyala obûko bwâbo buli buhehêrere kurhenga emurhondêro; burhanali bwôba bwa muntu mulebe bwarhumaga obabalira ebyâha byâbo.

Igwarhiro ly’olwo lugero omu buhane

12 Ndi wankakudôsa mpu kurhi okwo wajizire obwo? Ndi wankatwa omu kanwa kâwe? Ndi wankakuyandika mpu wahungumwire amashanja walemaga? Ndi wankakuja omu irhwe we mwihôzi w’amabî g’abantu? 13 Nanga, aha nyuma zawe, nta wundi Nyakasane ôshibirira ebintu byoshi mpu wamuyereka oku omu kutwa emmanja orhalyalyanya. 14 Nta mwâmi na nta murhwâli wankakujisa kadali, mpu aderhera aba wene wàhâhaga. 15 Kulya kuba oli mushinganyanya, byoshi bushinganyanya obirhegekamwo. Onakaz’ibà obwine oku okuhana ôrhakwanini buhane kurhalinganini n’obuhashe bwâwe. 16 Obuzibu bwâwe ye nyamwegemerwa w’obushinganyanya bwâwe, na bulya we nnabyo byoshi co cirhuma obibêra lukogo byoshi. 17 Bo oyereka emisi yâwe balya barhayêmêra oku we nna-byo-byoshi; n’abayishi obwo buhashe-bwâwe-kuli-byoshi bakanaburhwâlihirakwo bo otulutumbya. 18 Onakaz’iheba olugero omu buhane bulyala wene we ciri-misi, oburhegesi orhurhegekamwo bubâmwo bulembêdu bunji, bulyala nk’olonzize, obuhashe we nnabwo.

Nyamuzinda ashurha ci arhavuna kavuha

19 Omu kujira ntyo, wayîgîriza olubaga lwawe, oku omushinganyanya akwanine abe muntu, n’abana bâwe, waba obalangalize oku ôwamajira okubî, ocimuhîre oku aciyunjuza. 20 Erhi abâga wahanyire abashombanyi ba abana bâwe n’olukogo lutyo na buzira cikalarhu, n’obwo ciru lufu bali bàkwanine, erhi abâga wabahîre amango n’amakengu g’okurhenga omu bubî, 21 abana bâwe bôhe murhima muci wabatwiriremwo olubanja we walagaga ba shakulûza bâbo endagâno nyinja kulya, onywâna mwe nabo obul’ihirakwo n’endahiro. 22 Kusiga oku odwirhe warhudunda kwône rhwehe, ônadwirhe wahana abashombanyi birhu bwenêne kulusha, mpu lyo rhukengêra obwinja bwâwe nka rhwe rhwatwira abandi obuhane, na nka rhwe babutwirire, rhukengêre olukogo lwâwe.

Obuhane bunayîgîrize

23 Kwo kwarhumire àbâlimwo isirhe ly’okukola amaligo, wabalirûsa na birya bingerungeru bakazâg’iharamya. 24 Neci bali bahisire kulî omu njira y’okuhabuka, balinda baharamya orhusimba rhurhagwerhi nda na mugongo mpu banyamuzinda, barhebwa nka bana barho. 25 Okwo kwarhuma wabarhumira obuhane bwabayandaza n’enshonyi nka bana ba birhaba. 26 Aba obuhane bunyi burhumvisagya, bayumva n’obuhane bwa Nyamuzinda. 27 Omu kubona orhusimba rhwabalibuzagya, rhulya bali badesire mpu bo banyamuzinda bâbo, omu kubona rhwo rhukola rhwabahana, baja bayumva banamanyirira oku neci ye Nyamuzinda w’okuli olya barhangag’ihaba^t. Na ntyo obuhane budârhi bwabarhibukira.

ΣΟΦΙΑ ΣΑΛΩΜΩΝΟΣWIS 12

1 τὸ γὰρ ἄφθαρτόν σου πνεῦμά ἐστιν ἐν πᾶσιν. 2 Διὸ τοὺς παραπίπτοντας κατ᾽ ὀλίγον ἐλέγχεις καὶ ἐν οἷς ἁμαρτάνουσιν ὑπομιμνῄσκων νουθετεῖς, ἵνα ἀπαλλαγέντες τῆς κακίας πιστεύσωσιν ἐπὶ σέ, κύριε.

3 καὶ γὰρ τοὺς πάλαι οἰκήτορας τῆς ἁγίας σου γῆς 4 μισήσας ἐπὶ τῷ ἔχθιστα πράσσειν, ἔργα φαρμακειῶν καὶ τελετὰς ἀνοσίους 5 τέκνων τε φονὰς ἀνελεήμονας καὶ σπλαγχνοφάγον ἀνθρωπίνων σαρκῶν θοῖναν καὶ αἵματος, ἐκ μέσου μύστας θιάσου 6 καὶ αὐθέντας γονεῖς ψυχῶν ἀβοηθήτων, ἐβουλήθης ἀπολέσαι διὰ χειρῶν πατέρων ἡμῶν, 7 ἵνα ἀξίαν ἀποικίαν δέξηται θεοῦ παίδων ἡ παρὰ σοὶ πασῶν τιμιωτάτη γῆ. 8 ἀλλὰ καὶ τούτων ὡς ἀνθρώπων ἐφείσω ἀπέστειλάς τε προδρόμους τοῦ στρατοπέδου σου σφῆκας, ἵνα αὐτοὺς κατὰ βραχὺ ἐξολεθρεύσωσιν. 9 οὐκ ἀδυνατῶν ἐν παρατάξει ἀσεβεῖς δικαίοις ὑποχειρίους δοῦναι ἢ θηρίοις δεινοῖς ἢ λόγῳ ἀποτόμῳ ὑφ᾽ ἓν ἐκτρῖψαι, 10 κρίνων δὲ κατὰ βραχὺ ἐδίδους τόπον μετανοίας οὐκ ἀγνοῶν ὅτι πονηρὰ ἡ γένεσις αὐτῶν καὶ ἔμφυτος ἡ κακία αὐτῶν καὶ ὅτι οὐ μὴ ἀλλαγῇ ὁ λογισμὸς αὐτῶν εἰς τὸν αἰῶνα. 11 σπέρμα γὰρ ἦν κατηραμένον ἀπ᾽ ἀρχῆς, οὐδὲ εὐλαβούμενός τινα ἐφ᾽ οἷς ἡμάρτανον ἄδειαν ἐδίδους.

12 τίς γὰρ ἐρεῖ Τί ἐποίησας; ἢ τίς ἀντιστήσεται τῷ κρίματί σου; τίς δὲ ἐγκαλέσει σοι κατὰ ἐθνῶν ἀπολωλότων ἃ σὺ ἐποίησας; ἢ τίς εἰς κατάστασίν σοι ἐλεύσεται ἔκδικος κατὰ ἀδίκων ἀνθρώπων; 13 οὔτε γὰρ θεός ἐστιν πλὴν σοῦ, ᾧ μέλει περὶ πάντων, ἵνα δείξῃς ὅτι οὐκ ἀδίκως ἔκρινας, 14 οὔτε βασιλεὺς ἢ τύραννος ἀντοφθαλμῆσαι δυνήσεταί σοι περὶ ὧν ἐκόλασας. 15 δίκαιος δὲ ὢν δικαίως τὰ πάντα διέπεις αὐτὸν τὸν μὴ ὀφείλοντα κολασθῆναι καταδικάσαι ἀλλότριον ἡγούμενος τῆς σῆς δυνάμεως. 16 ἡ γὰρ ἰσχύς σου δικαιοσύνης ἀρχή, καὶ τὸ πάντων σε δεσπόζειν πάντων φείδεσθαί σε ποιεῖ. 17 ἰσχὺν γὰρ ἐνδείκνυσαι ἀπιστούμενος ἐπὶ δυνάμεως τελειότητι καὶ ἐν τοῖς εἰδόσι τὸ θράσος ἐξελέγχεις· 18 σὺ δὲ δεσπόζων ἰσχύος ἐν ἐπιεικείᾳ κρίνεις καὶ μετὰ πολλῆς φειδοῦς διοικεῖς ἡμᾶς· πάρεστιν γάρ σοι, ὅταν θέλῃς, τὸ δύνασθαι.

19 ᾿Εδίδαξας δέ σου τὸν λαὸν διὰ τῶν τοιούτων ἔργων ὅτι δεῖ τὸν δίκαιον εἶναι φιλάνθρωπον, καὶ εὐέλπιδας ἐποίησας τοὺς υἱούς σου ὅτι διδοῖς ἐπὶ ἁμαρτήμασιν μετάνοιαν. 20 εἰ γὰρ ἐχθροὺς παίδων σου καὶ ὀφειλομένους θανάτῳ μετὰ τοσαύτης ἐτιμωρήσω προσοχῆς καὶ διέσεως δοὺς χρόνους καὶ τόπον, δι᾽ ὧν ἀπαλλαγῶσι τῆς κακίας, 21 μετὰ πόσης ἀκριβείας ἔκρινας τοὺς υἱούς σου, ὧν τοῖς πατράσιν ὅρκους καὶ συνθήκας ἔδωκας ἀγαθῶν ὑποσχέσεων; 22 ῾Ημᾶς οὖν παιδεύων τοὺς ἐχθροὺς ἡμῶν ἐν μυριότητι μαστιγοῖς, ἵνα σου τὴν ἀγαθότητα μεριμνῶμεν κρίνοντες, κρινόμενοι δὲ προσδοκῶμεν ἔλεος.

23 ὅθεν καὶ τοὺς ἐν ἀφροσύνῃ ζωῆς βιώσαντας ἀδίκως διὰ τῶν ἰδίων ἐβασάνισας βδελυγμάτων· 24 καὶ γὰρ τῶν πλάνης ὁδῶν μακρότερον ἐπλανήθησαν θεοὺς ὑπολαμβάνοντες τὰ καὶ ἐν ζῴοις τῶν αἰσχρῶν ἄτιμα νηπίων δίκην ἀφρόνων ψευσθέντες. 25 διὰ τοῦτο ὡς παισὶν ἀλογίστοις τὴν κρίσιν εἰς ἐμπαιγμὸν ἔπεμψας. 26 οἱ δὲ παιγνίοις ἐπιτιμήσεως μὴ νουθετηθέντες ἀξίαν θεοῦ κρίσιν πειράσουσιν. 27 ἐφ᾽ οἷς γὰρ αὐτοὶ πάσχοντες ἠγανάκτουν, ἐπὶ τούτοις, οὓς ἐδόκουν θεούς, ἐν αὐτοῖς κολαζόμενοι ἰδόντες, ὃν πάλαι ἠρνοῦντο εἰδέναι, θεὸν ἐπέγνωσαν ἀληθῆ· διὸ καὶ τὸ τέρμα τῆς καταδίκης ἐπ᾽ αὐτοὺς ἐπῆλθεν.

13

Okuharamya ebiremwa

1 Neci, bali ba busha bwenêne balya boshi barhamanyaga Nnyamuzi­nda, n’omu kubona ebiboneka barhahashag’imanya Nyamubâho, n’omu kubona obushanja barhamanyaga omulenga wabukolaga^u. 2 Ci bôhe bamanya mpu omuliro, empûsi, emboho, nîsi erhi amalunga n’enyenyezi ziyiba, nîsi erhi omuhûsi gw’amîshi erhi ebimole by’oku nkuba, bamanya mpu bo banyamuzinda, mpu bo ba nna-amahanga-goshi. 3 Akabaga bânunîrwe n’obwinja bw’ebyo kwarhuma babijira banyamuzinda, bamanyage n’oku nnabyo abikulîre, bulya Namulemi w’obwinja yene wabiremaga. 4 N’akaba obuhashe n’emikolo yabyo yabarhangazize, bamanyirageho oku ôwabijiraga abilushire buhashe. 5 Bulyala obunene n’obwinja bw’ebiremwa ciba cêrekane c’owabilemaga. 6 Cikwône abôla barhali ba kugaywa bwenêne, bulyala nkaba ciru bahabusire erhi balonza Nyamuzinda mpu bamuhikekwo. 7 Okubà omu karhî k’obushanja akolaga kunarhume bacisêza okubusingiriza, ciru banalinde barhebwa n’iranga erhi bwinja bw’ebi babwine burhuma. 8 Bone erhi barhanali ba kubabalirwa: 9 Akaba babwine buhika oku bumanye, balinda basagarha igulu, kurhi Nnalyo yeki babulaga bwamuhikakwo duba?

Okuharamya enshusho

10 Cikwône bali bahanya abacikubagira emifiriri^v, abaderha emikolo y’enfune z’abantu mpu banyamuzinda, amasholo, amarhale matule n’obulenga, enshushano z’ensimba, ibuye lya busha-busha lyakolagwa n’okuboko kwa mîra. 11 Omuntu aj’emuzirhu, akube gulya murhi gwankanaziga gwabinjwa, agugongôlekwo ecula bwinja bwinja, agwire agubinja, akulemwo orhulugu akaz’ikolesa. 12 Obuvungunyukiza bwa gulya mukolo, abuguke nshali bakaz’imuyenderamwo ebi alya, kukolaga kulwisa ishali. 13 N’ehindi hihimbi hyasigalaga^w, hirya hirhali hinja, higolôlosire hinali hya mahaji-mahaji. ahiyanke ahibinje n’obushiru bw’omuntu wafuluka, ahirhendeze n’obulenga bw’omuntu wahumûka, ahikûlemwo obusu bw’omuntu, 14 nîsi erhi arhenzemwo ehisimba hya bushabusha, ahisinde olukuyu, ahihembe omugôla, ahire n’obulembo ngasi hali ecibande. 15 Abul’ija aho, obushanja bwâge abuyûbakire enyumpa ebukwanine, abugwase omu lukuta anabusegezemwo n’omusumari. 16 Kuderha mpu obushanja bwâge bwankanarhibuka, amanyire bwinja oku burhankacirhabâla bwône, eri nsanamu erhankacîrhabâla. 17 Kurhahangè arhanayisengera mpu eyimangire ebyage, amahya g’aha mwage n’abana bage; arhali na nshonyi za kushambâza omurhi mumu; amagala agalolere oku buzamba, 18 akalamo akalongeze oku lufu, oburhabâle abuhûne engonyi, akola abalama agend’ishenga ehirhahinya kugulu mpu hyalambagi­ra! 19 Akaja burhunzi, mpu Iyo ayunguka anabêrwe omu mirimo y’okuboko kwâge, agend’isengera ehyo hirhagwerhi nsimiko omu maboko!

ΣΟΦΙΑ ΣΑΛΩΜΩΝΟΣWIS 13

1 Μάταιοι μὲν γὰρ πάντες ἄνθρωποι φύσει, οἷς παρῆν θεοῦ ἀγνωσία καὶ ἐκ τῶν ὁρωμένων ἀγαθῶν οὐκ ἴσχυσαν εἰδέναι τὸν ὄντα οὔτε τοῖς ἔργοις προσέχοντες ἐπέγνωσαν τὸν τεχνίτην, 2 ἀλλ᾽ ἢ πῦρ ἢ πνεῦμα ἢ ταχινὸν ἀέρα ἢ κύκλον ἄστρων ἢ βίαιον ὕδωρ ἢ φωστῆρας οὐρανοῦ πρυτάνεις κόσμου θεοὺς ἐνόμισαν. 3 ὧν εἰ μὲν τῇ καλλονῇ τερπόμενοι ταῦτα θεοὺς ὑπελάμβανον, γνώτωσαν πόσῳ τούτων ὁ δεσπότης ἐστὶ βελτίων, ὁ γὰρ τοῦ κάλλους γενεσιάρχης ἔκτισεν αὐτά· 4 εἰ δὲ δύναμιν καὶ ἐνέργειαν ἐκπλαγέντες, νοησάτωσαν ἀπ᾽ αὐτῶν πόσῳ ὁ κατασκευάσας αὐτὰ δυνατώτερός ἐστιν· 5 ἐκ γὰρ μεγέθους καὶ καλλονῆς κτισμάτων ἀναλόγως ὁ γενεσιουργὸς αὐτῶν θεωρεῖται. 6 ἀλλ᾽ ὅμως ἐπὶ τούτοις μέμψις ἐστὶν ὀλίγη, καὶ γὰρ αὐτοὶ τάχα πλανῶνται θεὸν ζητοῦντες καὶ θέλοντες εὑρεῖν· 7 ἐν γὰρ τοῖς ἔργοις αὐτοῦ ἀναστρεφόμενοι διερευνῶσιν καὶ πείθονται τῇ ὄψει, ὅτι καλὰ τὰ βλεπόμενα. 8 πάλιν δ᾽ οὐδ᾽ αὐτοὶ συγγνωστοί· 9 εἰ γὰρ τοσοῦτον ἴσχυσαν εἰδέναι ἵνα δύνωνται στοχάσασθαι τὸν αἰῶνα, τὸν τούτων δεσπότην πῶς τάχιον οὐχ εὗρον;

10 Ταλαίπωροι δὲ καὶ ἐν νεκροῖς αἱ ἐλπίδες αὐτῶν, οἵτινες ἐκάλεσαν θεοὺς ἔργα χειρῶν ἀνθρώπων, χρυσὸν καὶ ἄργυρον τέχνης ἐμμελέτημα καὶ ἀπεικάσματα ζῴων ἢ λίθον ἄχρηστον χειρὸς ἔργον ἀρχαίας. 11 εἰ δὲ καί τις ὑλοτόμος τέκτων εὐκίνητον φυτὸν ἐκπρίσας περιέξυσεν εὐμαθῶς πάντα τὸν φλοιὸν αὐτοῦ καὶ τεχνησάμενος εὐπρεπῶς κατεσκεύασεν χρήσιμον σκεῦος εἰς ὑπηρεσίαν ζωῆς, 12 τὰ δὲ ἀποβλήματα τῆς ἐργασίας εἰς ἑτοιμασίαν τροφῆς ἀναλώσας ἐνεπλήσθη, 13 τὸ δὲ ἐξ αὐτῶν ἀπόβλημα εἰς οὐθὲν εὔχρηστον, ξύλον σκολιὸν καὶ ὄζοις συμπεφυκός, λαβὼν ἔγλυψεν ἐν ἐπιμελείᾳ ἀργίας αὐτοῦ καὶ ἐμπειρίᾳ συνέσεως ἐτύπωσεν αὐτό, ἀπείκασεν αὐτὸ εἰκόνι ἀνθρώπου 14 ἢ ζῴῳ τινὶ εὐτελεῖ ὡμοίωσεν αὐτὸ καταχρίσας μίλτῳ καὶ φύκει ἐρυθήνας χρόαν αὐτοῦ καὶ πᾶσαν κηλῖδα τὴν ἐν αὐτῷ καταχρίσας 15 καὶ ποιήσας αὐτῷ αὐτοῦ ἄξιον οἴκημα ἐν τοίχῳ ἔθηκεν αὐτὸ ἀσφαλισάμενος σιδήρῳ. 16 ἵνα μὲν οὖν μὴ καταπέσῃ, προενόησεν αὐτοῦ εἰδὼς ὅτι ἀδυνατεῖ ἑαυτῷ βοηθῆσαι· καὶ γάρ ἐστιν εἰκὼν καὶ χρείαν ἔχει βοηθείας. 17περὶ δὲ κτημάτων καὶ γάμων αὐτοῦ καὶ τέκνων προσευχόμενος οὐκ αἰσχύνεται τῷ ἀψύχῳ προσλαλῶν καὶ περὶ μὲν ὑγιείας τὸ ἀσθενὲς ἐπικαλεῖται, 18 περὶ δὲ ζωῆς τὸ νεκρὸν ἀξιοῖ, περὶ δὲ ἐπικουρίας τὸ ἀπειρότατον ἱκετεύει, περὶ δὲ ὁδοιπορίας τὸ μηδὲ βάσει χρῆσθαι δυνάμενον, 19 περὶ δὲ πορισμοῦ καὶ ἐργασίας καὶ χειρῶν ἐπιτυχίας τὸ ἀδρανέστατον ταῖς χερσὶν εὐδράνειαν αἰτεῖται.

14

1 N’owundi, akola aja omu nyanja mpu ayikire, akakengera obudârhi bw’omulaba, arhang’igwira agashâniza omurhi gwakenyuka duba kulusha omurhi gw’obwârho bumudwirhe. 2 Obwo bwârho, magene ga bunguke gabukengêraga, oburhimanya bw’omulenga bwabuyunjuza^x; 3 cikwône okubona-mbere^y kwawe, Larha, ye mwêrekeza obuheka, we watwaga enjira ciru n’omu nyanja, wageza n’omukâba gurhalimwo côba omu karî k’amîshi; 4 wayêrekana ntyo oku ntabyo orhankacingakwo omuntu, na ntyo, ciru n’omuntu orhakômiri anahash’igera omu nyanja. 5 Orhalonzizi emikolo y’oburhimanya bwâwe esigale bugumba, co cirhuma abantu baziga baja oku murhi mwangu, bayikire enyanja n’obwârho bwangu-bwangu, banabul’ihika aha bajaga. 6 Ciru n’emurhondêro, bulya bazigulula ba-ciri-misi mpu bacibona, obulangalire bw’igulu bwayakira omu bwârho^z bwangu, bulya wene wali mwêrekeza wabô, basigira igulu emburho y’iburha lihyahya. 7 Neci gulimwo omugisho, omurhi gukolera obushinganyanya^a. 8 Cikwône eri mpehêrere enshushano erhenga omu nfune z’abantu, ye, n’omubinji wayo, ye, bulya anayibinjire, nayo, bulya bàyidesire mpu nyamuzinda n’obwo eri ya kubola. 9 Neci, Nyamuzinda oku ashomba enkola-maligo, kwo ashomba n’ebirhenga omu maligo. 10 Omukolo n’omukozi, kuguma bàhànwa. 11 Kwo kuderha oku hayish’iba n’obushashe bw’enshushano z’amasha­nja, kulya kuba, omu karhî k’ebiremwa bya Nyamuzinda, ezo nshushano kabire kafinjo, zabire nsarhazo oku maroho g’abantu na mirhego ya kugwasa ebingolongolo.

Kurhi bârhangiraga okugashâniza enshushano?

12 Omurhondêro gw’obukuze bw’enshushano, gwo na murhondêro gw’obûmaguza; okuzilerha eka kwashereza n’obworhere bw’abantu^b. 13 Bulyala ezo nshushano zirhahali burhanzi, zirhanayôrhe zihabà. 14 Kulimbirira busha kwa bantu kwazidwirhe eno igulu; lâba n’oku olw’okuhwa kwazo mira lwatûbagwa. 15 Muzire muguma, erhi ali omu mishîbo n’omungo gw’omwana omufirire murho, abinjisa enshusho y’omwana-nyakufà; agwira ayigashâniza nka nyamuzinda, olyala acizind’ibona muntu-ôfire anahà abambali amarhegeko g’okugashâniza. 16 Okubundi, erhi ensiku zigera, yashuba nkomedu nzibu, yashimbillirwa nka lushika. 17 Abarhwâli nabo barhegeka mpu ensanamu zibinjwe abantu bakaz’izigashâniza. Abarhahashag’ikuzibwa bone erhi kubà kulî kurhuma, obusu buli kulî babuhira hôfi omu kubinja enshusho yaboneka y’omwâmi bakenzire; ntyo, obwo bushiru bwarhuma bakaz’iharamya omwâmi oli kulî nka kulya ankabire hôfi. 18 ciru, obushiru bw’omubinji bwarhuma abarhal’ibamuyishi nabo bahash’ikengesa omukulu. 19 Omu kulonza okurhona emunda mwâmi ali, omubinji akolesa obulenga bwage bwoshi oku kujira enshusho nyinja kulusha obusu bwonênè. 20 Olubaga nalwo, erhi lucirhonya obwinja bwa bulya bushanja, lwarhangira lwagashâniza oyu mîra bakazâg’ikenga nka muntu. 21 Lâba oku gwashuba murhego barhezire abantu: okuyôboha ecitumule n’obukali bw’abaluzi, kwarhuma bahogeka emirhi n’amabuye izîno lirhashangirwa.

Amabi galerhwa n’okugashâniza enshushano.

22 Bahabuka omu kumanya Nyamubâho barhanarhimukagwa^c; oku obuhwinja bubabezize omu ntambala erhali nyi, babul’iyirika amaligo mangana aho izîno ly’omurhûla. 23 Barhal’ibâga abana mpu nterekêro, barhal’irherekêra enterekêro z’obwifulikwe. barhal’iyîza omu isirhe ly’endalwe n’orhudali. 24 Kwo kuhaba obucese omu buzîne erhi omu buhya, ci omuntu ayirhire owaho omujina, erhi amujire burhe omu kumusheregeza obuyumpa. 25 Enshandalè yacibêra: okubulaga omuko n’okuyirha abantu, okuzimbana n’okurhebana, okuyîgîrizanya obubî n’okulenganya abandi; okutula entambala n’okulahirirana ebîrà; okubonesa abakengwa nshonyi n’okuyibagira ehinja omuntu ajirirwe, okushereza emirhima y’abandi n’okutungôlana, okuhira isharha omu by’ohuhya, obugonyi na ngasi bûmaguza. 27 Bulyâla okugashâniza enshusho za bushabusha, Iyo igwarhiro, gwo murhondêro na bushwinjiro bwa ngasi bubî. 28 Barhâsiraha amango badwirhe bàcîsimisa, balagule abantu eby’obunywesi, nîsi erhi babè n’obworhere bw’obulenzi, erhi bacîgashe ebîrà. 29 Kulya kuba mifiriri ya nsanamu bacîkubagira, barhanamanyiri oku hali oku bankababala bamacîgasha ebîrà. 30 Cikwône barhabule kuhanirwa aga mabî gombi: okugashâniza enshushano kwarhuma bakubya enkengêro ziyerekire Nyakasane obulyâlya bwâbo bwarhuma bakaz’icîgasha ebîrà, banagayaguza oburhimanya. 31 Obuhane abagoma bakwanine bwo burhibukira oku bulenzi bw’enkola-maligo, ci arhali obuhashe bw’akantu bàcîgashaga.

ΣΟΦΙΑ ΣΑΛΩΜΩΝΟΣWIS 14

1 Πλοῦν τις πάλιν στελλόμενος καὶ ἄγρια μέλλων διοδεύειν κύματα τοῦ φέροντος αὐτὸν πλοίου σαθρότερον ξύλον ἐπιβοᾶται. 2 ἐκεῖνο μὲν γὰρ ὄρεξις πορισμῶν ἐπενόησεν, τεχνῖτις δὲ σοφία κατεσκεύασεν· 3 ἡ δὲ σή, πάτερ, διακυβερνᾷ πρόνοια, ὅτι ἔδωκας καὶ ἐν θαλάσσῃ ὁδὸν καὶ ἐν κύμασι τρίβον ἀσφαλῆ 4 δεικνὺς ὅτι δύνασαι ἐκ παντὸς σῴζειν, ἵνα κἂν ἄνευ τέχνης τις ἐπιβῇ. 5 θέλεις δὲ μὴ ἀργὰ εἶναι τὰ τῆς σοφίας σου ἔργα· διὰ τοῦτο καὶ ἐλαχίστῳ ξύλῳ πιστεύουσιν ἄνθρωποι ψυχὰς καὶ διελθόντες κλύδωνα σχεδίᾳ διεσώθησαν. 6 καὶ ἀρχῆς γὰρ ἀπολλυμένων ὑπερηφάνων γιγάντων ἡ ἐλπὶς τοῦ κόσμου ἐπὶ σχεδίας καταφυγοῦσα ἀπέλιπεν αἰῶνι σπέρμα γενέσεως τῇ σῇ κυβερνηθεῖσα χειρί. 7 εὐλόγηται γὰρ ξύλον, δι᾽ οὗ γίνεται δικαιοσύνη· 8 τὸ χειροποίητον δέ, ἐπικατάρατον αὐτὸ καὶ ὁ ποιήσας αὐτό, ὅτι ὁ μὲν ἠργάζετο, τὸ δὲ φθαρτὸν θεὸς ὠνομάσθη. 9 ἐν ἴσῳ γὰρ μισητὰ θεῷ καὶ ὁ ἀσεβῶν καὶ ἡ ἀσέβεια αὐτοῦ· 10 καὶ γὰρ τὸ πραχθὲν σὺν τῷ δράσαντι κολασθήσεται. 11 διὰ τοῦτο καὶ ἐν εἰδώλοις ἐθνῶν ἐπισκοπὴ ἔσται, ὅτι ἐν κτίσματι θεοῦ εἰς βδέλυγμα ἐγενήθησαν καὶ εἰς σκάνδαλα ψυχαῖς ἀνθρώπων καὶ εἰς παγίδα ποσὶν ἀφρόνων. 12 ᾿Αρχὴ γὰρ πορνείας ἐπίνοια εἰδώλων, εὕρεσις δὲ αὐτῶν φθορὰ ζωῆς. 13 οὔτε γὰρ ἦν ἀπ᾽ ἀρχῆς οὔτε εἰς τὸν αἰῶνα ἔσται· 14 κενοδοξίᾳ γὰρ ἀνθρώπων εἰσῆλθεν εἰς τὸν κόσμον, καὶ διὰ τοῦτο σύντομον αὐτῶν τὸ τέλος ἐπενοήθη. 15 ἀώρῳ γὰρ πένθει τρυχόμενος πατὴρ τοῦ ταχέως ἀφαιρεθέντος τέκνου εἰκόνα ποιήσας τόν ποτε νεκρὸν ἄνθρωπον νῦν ὡς θεὸν ἐτίμησεν καὶ παρέδωκεν τοῖς ὑποχειρίοις μυστήρια καὶ τελετάς· 16 εἶτα ἐν χρόνῳ κρατυνθὲν τὸ ἀσεβὲς ἔθος ὡς νόμος ἐφυλάχθη. 17 καὶ τυράννων ἐπιταγαῖς ἐθρησκεύετο τὰ γλυπτά, οὓς ἐν ὄψει μὴ δυνάμενοι τιμᾶν ἄνθρωποι διὰ τὸ μακρὰν οἰκεῖν τὴν πόρρωθεν ὄψιν ἀνατυπωσάμενοι ἐμφανῆ εἰκόνα τοῦ τιμωμένου βασιλέως ἐποίησαν, ἵνα ὡς παρόντα τὸν ἀπόντα κολακεύωσιν διὰ τῆς σπουδῆς. 18 εἰς ἐπίτασιν δὲ θρησκείας καὶ τοὺς ἀγνοοῦντας ἡ τοῦ τεχνίτου προετρέψατο φιλοτιμία· 19 ὁ μὲν γὰρ τάχα κρατοῦντι βουλόμενος ἀρέσαι ἐξεβιάσατο τῇ τέχνῃ τὴν ὁμοιότητα ἐπὶ τὸ κάλλιον· 20 τὸ δὲ πλῆθος ἐφελκόμενον διὰ τὸ εὔχαρι τῆς ἐργασίας τὸν πρὸ ὀλίγου τιμηθέντα ἄνθρωπον νῦν σέβασμα ἐλογίσαντο. 21 καὶ τοῦτο ἐγένετο τῷ βίῳ εἰς ἔνεδρον, ὅτι ἢ συμφορᾷ ἢ τυραννίδι δουλεύσαντες ἄνθρωποι τὸ ἀκοινώνητον ὄνομα λίθοις καὶ ξύλοις περιέθεσαν. 22 Εἶτ᾽ οὐκ ἤρκεσεν τὸ πλανᾶσθαι περὶ τὴν τοῦ θεοῦ γνῶσιν, ἀλλὰ καὶ ἐν μεγάλῳ ζῶντες ἀγνοίας πολέμῳ τὰ τοσαῦτα κακὰ εἰρήνην προσαγορεύουσιν. 23 ἢ γὰρ τεκνοφόνους τελετὰς ἢ κρύφια μυστήρια ἢ ἐμμανεῖς ἐξάλλων θεσμῶν κώμους ἄγοντες 24 οὔτε βίους οὔτε γάμους καθαροὺς ἔτι φυλάσσουσιν, ἕτερος δ᾽ ἕτερον ἢ λοχῶν ἀναιρεῖ ἢ νοθεύων ὀδυνᾷ. 25 πάντα δ᾽ ἐπιμὶξ ἔχει αἷμα καὶ φόνος, κλοπὴ καὶ δόλος, φθορά, ἀπιστία, τάραχος, ἐπιορκία, 26 θόρυβος ἀγαθῶν, χάριτος ἀμνηστία, ψυχῶν μιασμός, γενέσεως ἐναλλαγή, γάμων ἀταξία, μοιχεία καὶ ἀσέλγεια. 27 ἡ γὰρ τῶν ἀνωνύμων εἰδώλων θρησκεία παντὸς ἀρχὴ κακοῦ καὶ αἰτία καὶ πέρας ἐστίν· 28 ἢ γὰρ εὐφραινόμενοι μεμήνασιν ἢ προφητεύουσιν ψευδῆ ἢ ζῶσιν ἀδίκως ἢ ἐπιορκοῦσιν ταχέως· 29 ἀψύχοις γὰρ πεποιθότες εἰδώλοις κακῶς ὀμόσαντες ἀδικηθῆναι οὐ προσδέχονται. 30 ἀμφότερα δὲ αὐτοὺς μετελεύσεται τὰ δίκαια, ὅτι κακῶς ἐφρόνησαν περὶ θεοῦ προσέχοντες εἰδώλοις καὶ ἀδίκως ὤμοσαν ἐν δόλῳ καταφρονήσαντες ὁσιότητος· 31 οὐ γὰρ ἡ τῶν ὀμνυμένων δύναμις, ἀλλ᾽ ἡ τῶν ἁμαρτανόντων δίκη ἐπεξέρχεται ἀεὶ τὴν τῶν ἀδίκων παράβασιν.

15

Israheli arhagashâniza nshushano

1 Wehe Nyamuzinda Wirhu, oba mwinja, orhabêsha orhanakunira duba, byoshi lukogo obirhegekamwo. 2 Ciru rhwankajira ebyâha erhi rhunali bâwe, bulya rhurhahabiri obuhashe bwâwe; cikwône rhurhâbijirè bulya rhuli bawe. 3 Bulyala okukumanya bwo bushinganyanya bwimîna, okumanya obuhashe bwawe Iyo igwarhiro ly’okurhafà 4 Nanga Yagirwa, okusinga abantu basingaga obulenga bubî, kurharhuhabulaga, n’omukolo gwa bushabusha gw’ababinji gurharhurhebaga, rhurharhebagwa ciru n’ensanamu z’amarangi marangi garhanaliînganîni. 5 Omuhwinja yehe akaz’ilolakwo anayumve amîru, anayumve amacifinja enshusho y’ensanamu zirhalimwo mûka. 6 Nkunda-maligo abacikubagira ebiri ntyo, ababikola, abacîfinja byo n’ababiharamya.

Nt’isirhe lilushire ery’okubumba n’okuharamya enshushano

7 Laba oku omubumbi amahinaga ibumba lyage; amabumbamwo ebirugu rhunakolesa. Eryôla ibumba lyonênè, !yo lyarhenziremwo ebikamirwa n’ebikabulirwa. Muli ebyo birugu, cihi cakolesibwa kulebe erhi kulebe, omubumhi yene wâlutwa^d. 8 Na kandi, -cikwône kucirhamiza busha-, ebyo byondo byonene abumbamwo irumbi mpu nyamuzinda, byo yene acizind’irhengamwo lishinjo, byo anashubiramwo, -ye muntu wabirhengagamwo-, hano bakola bamusambisa oku buzîne bwâge. 9 Ali aho, arhashibiriri olufù !wâge, arhanamanyiri oku ensiku zâge ziri nyofi; cikwône yehe oku batuzi b’amasholo n’amarhale acigerera, ayige abatuzi b’ecûma, alongeze n’irenge omu kubumba ebirhali byo. 10 Omurhima gwâge luvu, n’ebi ahirakwo omurhima byo bidaka kulusha ebidaka, n’obuzine bwâge bwo bugalugalu oku ibumba. 11 Kulya kuba arhishi omubumbi wamubumbaga olya wamuhiragamwo omurhima gukola emikolo, anamubûhiramwo omûka gw’obuzîne. 12 Kâli ciru obuzîne bwirhu kwo abulola nka masharha ga bana, n’okubâho kwirhu kwo akulola nka cambu bashimbamwo obu­nguke; gwarhi yene, mpu «ntaho omuntu arhayungukira, ciru n’omu bubî». 13 Kulusha abandi, oyôla arhahabiri oku câha aba ajizire, ye muntu oyanka idaho abumbamwo ebirugu bibereka, abulikûlamwo n’ensanamu za banyamuzinda!

lsirhe ly’Ab’e Misiri bagashâniza orhusimba

14 Abasirhe bali banji, cikwône abali basirhe kulusha, n’abali bazamba kulusha omurhima gw’ecirhaba, banali abashombanyi b’olubaga lwâwe, balya balulibuzagya^e. 15 Bôhe mpu banyamuzinda b’amashanja boshi banali banyamuzinda, n’obwo barhankahash’icîbonera n’agâbo masù, nîsi erhi bakolese amazulu gâbo mpu bayîsemwo omûka, erhi marhwiri gâbo mpu bayumvemo, erhi eminwe y’enfune zâbo mpu bagwarhemwo hirebe, nîsi erhi amagulu gâbo mpu balambagiremwo. 16 Bulyala muntu wàbajiraga, muntu oyîsa omûka muhôzanyo wababumbaga. Cikwône nta muntu wankahas’ibumba enshushano emushushire. 17 Nyakuhola-wahole, enkola-maligo zage mpu nfune, zirhakola ogurhali mifiriri. Yene ye mukulu hali ebyôla agashâniza, bulya yehe abwine cahiramwo omûka, ci byôhe nta mango! 18 Banagashânize ciru na rhunyamakobwa rhw’ensimba bulya rhwo rhulushire ebindi bingolongolo. 19 Orho rhusimba rhurhalimwo bwinja buci bwankarhuma rhwayagalana kula omuntu ankayâgalwa n’ecintu: rhwôhe kurhala rhwarhazire oku irenge n’omugisho gwa Nyamuzi­nda.

ΣΟΦΙΑ ΣΑΛΩΜΩΝΟΣWIS 15

1 Σὺ δέ, ὁ θεὸς ἡμῶν, χρηστὸς καὶ ἀληθής, μακρόθυμος καὶ ἐλέει διοικῶν τὰ πάντα. 2 καὶ γὰρ ἐὰν ἁμάρτωμεν, σοί ἐσμεν, εἰδότες σου τὸ κράτος· οὐχ ἁμαρτησόμεθα δέ, εἰδότες ὅτι σοὶ λελογίσμεθα. 3 τὸ γὰρ ἐπίστασθαί σε ὁλόκληρος δικαιοσύνη, καὶ εἰδέναι σου τὸ κράτος ῥίζα ἀθανασίας. 4 οὔτε γὰρ ἐπλάνησεν ἡμᾶς ἀνθρώπων κακότεχνος ἐπίνοια οὐδὲ σκιαγράφων πόνος ἄκαρπος, εἶδος σπιλωθὲν χρώμασιν διηλλαγμένοις, 5 ὧν ὄψις ἄφροσιν εἰς ὄρεξιν ἔρχεται, ποθεῖ τε νεκρᾶς εἰκόνος εἶδος ἄπνουν. 6 κακῶν ἐρασταὶ ἄξιοί τε τοιούτων ἐλπίδων καὶ οἱ δρῶντες καὶ οἱ ποθοῦντες καὶ οἱ σεβόμενοι.

7 Καὶ γὰρ κεραμεὺς ἁπαλὴν γῆν θλίβων ἐπίμοχθον πλάσσει πρὸς ὑπηρεσίαν ἡμῶν ἓν ἕκαστον· ἀλλ᾽ ἐκ τοῦ αὐτοῦ πηλοῦ ἀνεπλάσατο τά τε τῶν καθαρῶν ἔργων δοῦλα σκεύη τά τε ἐναντία, πάντα ὁμοίως· τούτων δὲ ἑτέρου τίς ἑκάστου ἐστὶν ἡ χρῆσις, κριτὴς ὁ πηλουργός. 8 καὶ κακόμοχθος θεὸν μάταιον ἐκ τοῦ αὐτοῦ πλάσσει πηλοῦ ὃς πρὸ μικροῦ ἐκ γῆς γενηθεὶς μετ᾽ ὀλίγον πορεύεται ἐξ ἧς ἐλήμφθη, τὸ τῆς ψυχῆς ἀπαιτηθεὶς χρέος. 9ἀλλ᾽ ἔστιν αὐτῷ φροντὶς οὐχ ὅτι μέλλει κάμνειν οὐδ᾽ ὅτι βραχυτελῆ βίον ἔχει, ἀλλ᾽ ἀντερείδεται μὲν χρυσουργοῖς καὶ ἀργυροχόοις χαλκοπλάστας τε μιμεῖται καὶ δόξαν ἡγεῖται ὅτι κίβδηλα πλάσσει. 10 σποδὸς ἡ καρδία αὐτοῦ, καὶ γῆς εὐτελεστέρα ἡ ἐλπὶς αὐτοῦ, πηλοῦ τε ἀτιμότερος ὁ βίος αὐτοῦ, 11 ὅτι ἠγνόησεν τὸν πλάσαντα αὐτὸν καὶ τὸν ἐμπνεύσαντα αὐτῷ ψυχὴν ἐνεργοῦσαν καὶ ἐμφυσήσαντα πνεῦμα ζωτικόν, 12 ἀλλ᾽ ἐλογίσαντο παίγνιον εἶναι τὴν ζωὴν ἡμῶν καὶ τὸν βίον πανηγυρισμὸν ἐπικερδῆ, δεῖν γάρ φησιν ὅθεν δή, κἂν ἐκ κακοῦ, πορίζειν. 13 οὗτος γὰρ παρὰ πάντας οἶδεν ὅτι ἁμαρτάνει ὕλης γεώδους εὔθραυστα σκεύη καὶ γλυπτὰ δημιουργῶν.

14 πάντες δὲ ἀφρονέστατοι καὶ τάλανες ὑπὲρ ψυχὴν νηπίου οἱ ἐχθροὶ τοῦ λαοῦ σου καταδυναστεύσαντες αὐτόν, 15 ὅτι καὶ πάντα τὰ εἴδωλα τῶν ἐθνῶν ἐλογίσαντο θεούς, οἷς οὔτε ὀμμάτων χρῆσις εἰς ὅρασιν οὔτε ῥῖνες εἰς συνολκὴν ἀέρος οὔτε ὦτα ἀκούειν οὔτε δάκτυλοι χειρῶν εἰς ψηλάφησιν καὶ οἱ πόδες αὐτῶν ἀργοὶ πρὸς ἐπίβασιν. 16 ἄνθρωπος γὰρ ἐποίησεν αὐτούς, καὶ τὸ πνεῦμα δεδανεισμένος ἔπλασεν αὐτούς· οὐδεὶς γὰρ αὐτῷ ὅμοιον ἄνθρωπος ἰσχύει πλάσαι θεόν· 17 θνητὸς δὲ ὢν νεκρὸν ἐργάζεται χερσὶν ἀνόμοις· κρείττων γάρ ἐστιν τῶν σεβασμάτων αὐτοῦ, ὧν αὐτὸς μὲν ἔζησεν, ἐκεῖνα δὲ οὐδέποτε.— 18 καὶ τὰ ζῷα δὲ τὰ ἔχθιστα σέβονται· ἀνοίᾳ γὰρ συγκρινόμενα τῶν ἄλλων ἐστὶ χείρονα· 19 οὐδ᾽ ὅσον ἐπιποθῆσαι ὡς ἐν ζῴων ὄψει καλὰ τυγχάνει, ἐκπέφευγεν δὲ καὶ τὸν τοῦ θεοῦ ἔπαινον καὶ τὴν εὐλογίαν αὐτοῦ.

16

Ab’e Misiri na Bene lsraheli: baguma ebikere n’abandi enkwale

1 Kwo kwarhumire bahâbwa obuhane bubakwanine, bahanwa n’ebya-bene-ebyo; balibuzibwa n’omwandu gw’orhusimba. 2 Oku wahana abandi, olubaga lwawe lwohe walukolera ebinja; amango lwâli lulwâzire amîru, walurheganyiza ebiryo binjinja mpu lulye: zirya nkwâle. 3 Ab’e Misiri nabo bali bagwerhwe n’iralà ly’okulya, cikwône erhi babona enshusho y’okushologosa y’orhusimba^f bali babarhumire, iralà bâli Iy’okulya lyahirigirha; olubaga Iwawe Iwohe, Iwâli lurhanzir’ibà Iwàshalika hisungunu Iw’abul’irhôla ebiryo binjinja. 4 Kwâli kukwanine abarhanzi, ba-nyakulibuza olubaga Iwawe, bajekwo ishali ly’akîrumè, bambali bâwe nabo, kwâli kukwanine bayerekwe ciru kwone oku abashombanyi bâbo bâlibuka.

Abantu banahanwe barhânahanwe kuguma

5 Galya mango ebiryanyi bidârhi bibarhûlakwo omujina, bulya bakaz’ifà n’amanjokà-njokà, oburhe wali obire burhàli bwa nsiku n’amango. 6 Kwàli kukalihira wabakalihiraga, wanabà nka wabakangaza hisanzi hisungunu, bulya bàli bagwerhe ecêrekane c’obucire c’okukengêza ebinwa by’irhegeko lyawe. 7 Na ngasi wayerekire eco cêrekane, arhafumiraga okuba acilozirekwo, ci wene we wanamufumize, Muciza w’abantu. 8 Wayereka abashombanyi birhu ntyo oku wene we Mulîkûza ôlikûza abantu oku ngasi mabi. 9 Abashombanyi bàkaz’ilumwa n’enzi n’enzige bànakaz’ifà, harhanabonekaga obufumu bwankabaciza, bulya banali bakwanine okuhanwa n’ebya bene ebyo. 10 Bagala bâwe bôhe ciru n’amajoka-njoka garhabahashaga, bulyala olukogo Iwawe Iwàli luyishir’ibarhabàla Iwanabaciza. 11 Ago mino g’enjoka kukengêza gàkazâg’ibakengêza ebinwa byawe, -byali bibande bya kufuma duba^g-, kuderha mpu bankanayibagira bwenêne obone barhacihisiri oku burhabâle bwâwe. 12 Arhanali badundu nisi erhi mashahi gàbafumize, ci luderho Iwawe, Yagirwa, Iwo lufumya ngasi kantu. 13 Neci, wene we rhegeka olufù n’akalamo, we yandagaliza omuntu ekuzimu onashub’imuyinamula. 14 Omu bubi bwâge, omuntu ànayirha owundi, ci arhankagalula omûka gwamagenda, nisi erhi alikûze oyu okuzimu kwamahisa omu nfune.

Misiri na Israheli: oku baguma bahanwa, abandi bayikuzibwa

15 Kurhankahashikana omuntu afume okuhoko kwâwe. 16 Ba-nyankola-maligo^h erhi bali mpu barhakuyishi, lero wabahana n’obuhashe bw’okuboko kwâwe; enkuba erhasag’iboneka bundi, enkuba y’olubula, erya ya dubu-dubu, yacihonda kulibo, n’enkuba-ebanda yabayoca yasirîza. 17 Ecikasômezagya kulusha, omu karhî k’amîshi, n’obwo go gazimya ebindi byoshi, omuliro gwakolêra bwinja bwinjaⁱ, bulyala igulu linakaz’ilwira ahashinganyanya. 18 Hali amango engulumira yakazâg’ibà nka yâhorha mpu yankanayôca ebiryanyi bàli barhumire enkola-maligo; kwali kuderha mpu babone banayumve oku buhane bwa Nyamuzinda bubashimbire. 19 Haligi n’amango engulumira yakaziâg’iyâka bwenêne omu karhi k’amîshi, kuderha mpu esirîze emyaka y’omu ishwa ly’enkola-maligo. 20 Olubaga lwawe lwôhe waluyikuza n’ebiryo bya bamalahika, buzira kurhama. walurhumira ebiryo birheganye kurhenga enyanya, biryo byankashagalusa ngasi muntu, na ntaye birhankasimisa^j. 21 N’ehyo biryo wakazâg’ihâna, byakaz’iyêrekana obwinja bwâwe oku bana bâwe; byakaz’isîmisa ngasi obirire byanakaz’ihinduka kulya owabirya alonzize. 22 Olubula n’olume byakaz’irinda omuliro buzira kujonga, kuderha mpu abantu bamanye oku omuliro gwakaz’iyâka buzira kuhorha omu lubula n’omu nkuba, mpu gusingônole emyaka y’abashombanyi, 23 banamanye oku gwàkazâg’iyibagira ohworhere bwâgwo Iyo gurhag’ishereza ebiryo bya abashinganyanya. 24 Byàbâga ntyo bulya ebiremwa biba bikushizire we mulemi wabyo; kal’ibala bikola nka birhumirwe mpu bihane endyâlya, kurhuza birhuza nka birhumirwe oku makwanane g’abakulangalira. 25 Ntyôla, ebiremwa byakaz »icijira barhumisi b’obuhanyi bwâwe bulisa ngasi kantu, kwo kwarhumire bikaz’ihinduka nk’oku ôbilagîrîrekwo alonzize; 26 ntyo, Yagirwa Nyakasane, abana bazigirwa bamanya oku arhali emilala y’emburho y’omu ishwa yo eyikuza omuntu, ci akanwa kawe ko kabika abakuyêmêra. 27 Bulyala ebi omuliro gurhahashag’ishereza, byakaz’ijonga biyumva idûrhu ly’omwonzi munyi gw’izûba, 28 kuderha mpu oyîgîrize boshi oku kukwanine bashokolere izûba bakola bavuga omunkwa, banakaz’ishenga embere izûba libashe. 29 Bulyala obulangalire bw’omugambanyi kwo bujonga nka lubula lwa mpondo. Kwo budwa nka mishi masigala.

ΣΟΦΙΑ ΣΑΛΩΜΩΝΟΣWIS 16

1 Διὰ τοῦτο δι᾽ ὁμοίων ἐκολάσθησαν ἀξίως καὶ διὰ πλήθους κνωδάλων ἐβασανίσθησαν. 2 ἀνθ᾽ ἧς κολάσεως εὐεργετήσας τὸν λαόν σου εἰς ἐπιθυμίαν ὀρέξεως ξένην γεῦσιν τροφὴν ἡτοίμασας ὀρτυγομήτραν, 3 ἵνα ἐκεῖνοι μὲν ἐπιθυμοῦντες τροφὴν διὰ τὴν εἰδέχθειαν τῶν ἐπαπεσταλμένων καὶ τὴν ἀναγκαίαν ὄρεξιν ἀποστρέφωνται, αὐτοὶ δὲ ἐπ᾽ ὀλίγον ἐνδεεῖς γενόμενοι καὶ ξένης μετάσχωσι γεύσεως. 4 ἔδει γὰρ ἐκείνοις μὲν ἀπαραίτητον ἔνδειαν ἐπελθεῖν τυραννοῦσιν, τούτοις δὲ μόνον δειχθῆναι πῶς οἱ ἐχθροὶ αὐτῶν ἐβασανίζοντο.

5 Καὶ γὰρ ὅτε αὐτοῖς δεινὸς ἐπῆλθεν θηρίων θυμὸς δήγμασίν τε σκολιῶν διεφθείροντο ὄφεων, οὐ μέχρι τέλους ἔμεινεν ἡ ὀργή σου· 6 εἰς νουθεσίαν δὲ πρὸς ὀλίγον ἐταράχθησαν σύμβολον ἔχοντες σωτηρίας εἰς ἀνάμνησιν ἐντολῆς νόμου σου· 7 ὁ γὰρ ἐπιστραφεὶς οὐ διὰ τὸ θεωρούμενον ἐσῴζετο, ἀλλὰ διὰ σὲ τὸν πάντων σωτῆρα. 8 καὶ ἐν τούτῳ δὲ ἔπεισας τοὺς ἐχθροὺς ἡμῶν ὅτι σὺ εἶ ὁ ῥυόμενος ἐκ παντὸς κακοῦ· 9 οὓς μὲν γὰρ ἀκρίδων καὶ μυιῶν ἀπέκτεινεν δήγματα, καὶ οὐχ εὑρέθη ἴαμα τῇ ψυχῇ αὐτῶν, ὅτι ἄξιοι ἦσαν ὑπὸ τοιούτων κολασθῆναι· 10 τοὺς δὲ υἱούς σου οὐδὲ ἰοβόλων δρακόντων ἐνίκησαν ὀδόντες, τὸ ἔλεος γάρ σου ἀντιπαρῆλθεν καὶ ἰάσατο αὐτούς. 11 εἰς γὰρ ὑπόμνησιν τῶν λογίων σου ἐνεκεντρίζοντο καὶ ὀξέως διεσῴζοντο, ἵνα μὴ εἰς βαθεῖαν ἐμπεσόντες λήθην ἀπερίσπαστοι γένωνται τῆς σῆς εὐεργεσίας. 12 καὶ γὰρ οὔτε βοτάνη οὔτε μάλαγμα ἐθεράπευσεν αὐτούς, ἀλλὰ ὁ σός, κύριε, λόγος ὁ πάντας ἰώμενος. 13 σὺ γὰρ ζωῆς καὶ θανάτου ἐξουσίαν ἔχεις καὶ κατάγεις εἰς πύλας ᾅδου καὶ ἀνάγεις· 14 ἄνθρωπος δὲ ἀποκτέννει μὲν τῇ κακίᾳ αὐτοῦ, ἐξελθὸν δὲ πνεῦμα οὐκ ἀναστρέφει οὐδὲ ἀναλύει ψυχὴν παραλημφθεῖσαν.

15 Τὴν δὲ σὴν χεῖρα φυγεῖν ἀδύνατόν ἐστιν· 16 ἀρνούμενοι γάρ σε εἰδέναι ἀσεβεῖς ἐν ἰσχύι βραχίονός σου ἐμαστιγώθησαν ξένοις ὑετοῖς καὶ χαλάζαις καὶ ὄμβροις διωκόμενοι ἀπαραιτήτοις καὶ πυρὶ καταναλισκόμενοι. 17 τὸ γὰρ παραδοξότατον, ἐν τῷ πάντα σβεννύντι ὕδατι πλεῖον ἐνήργει τὸ πῦρ, ὑπέρμαχος γὰρ ὁ κόσμος ἐστὶν δικαίων· 18 ποτὲ μὲν γὰρ ἡμεροῦτο φλόξ, ἵνα μὴ καταφλέξῃ τὰ ἐπ᾽ ἀσεβεῖς ἀπεσταλμένα ζῷα, ἀλλ᾽ αὐτοὶ βλέποντες εἰδῶσιν ὅτι θεοῦ κρίσει ἐλαύνονται· 19 ποτὲ δὲ καὶ μεταξὺ ὕδατος ὑπὲρ τὴν πυρὸς δύναμιν φλέγει, ἵνα ἀδίκου γῆς γενήματα διαφθείρῃ. 20 ἀνθ᾽ ὧν ἀγγέλων τροφὴν ἐψώμισας τὸν λαόν σου καὶ ἕτοιμον ἄρτον ἀπ᾽ οὐρανοῦ παρέσχες αὐτοῖς ἀκοπιάτως πᾶσαν ἡδονὴν ἰσχύοντα καὶ πρὸς πᾶσαν ἁρμόνιον γεῦσιν· 21 ἡ μὲν γὰρ ὑπόστασίς σου τὴν σὴν πρὸς τέκνα ἐνεφάνιζεν γλυκύτητα, τῇ δὲ τοῦ προσφερομένου ἐπιθυμίᾳ ὑπηρετῶν πρὸς ὅ τις ἐβούλετο μετεκιρνᾶτο. 22 χιὼν δὲ καὶ κρύσταλλος ὑπέμεινε πῦρ καὶ οὐκ ἐτήκετο, ἵνα γνῶσιν ὅτι τοὺς τῶν ἐχθρῶν καρποὺς κατέφθειρε πῦρ φλεγόμενον ἐν τῇ χαλάζῃ καὶ ἐν τοῖς ὑετοῖς διαστράπτον· 23 τοῦτο πάλιν δ᾽, ἵνα τραφῶσιν δίκαιοι, καὶ τῆς ἰδίας ἐπιλέλησται δυνάμεως. 24 ῾Η γὰρ κτίσις σοὶ τῷ ποιήσαντι ὑπηρετοῦσα ἐπιτείνεται εἰς κόλασιν κατὰ τῶν ἀδίκων καὶ ἀνίεται εἰς εὐεργεσίαν ὑπὲρ τῶν ἐπὶ σοὶ πεποιθότων. 25 διὰ τοῦτο καὶ τότε εἰς πάντα μεταλλευομένη τῇ παντοτρόφῳ σου δωρεᾷ ὑπηρέτει πρὸς τὴν τῶν δεομένων θέλησιν, 26 ἵνα μάθωσιν οἱ υἱοί σου, οὓς ἠγάπησας, κύριε, ὅτι οὐχ αἱ γενέσεις τῶν καρπῶν τρέφουσιν ἄνθρωπον, ἀλλὰ τὸ ῥῆμά σου τοὺς σοὶ πιστεύοντας διατηρεῖ. 27 τὸ γὰρ ὑπὸ πυρὸς μὴ φθειρόμενον ἁπλῶς ὑπὸ βραχείας ἀκτῖνος ἡλίου θερμαινόμενον ἐτήκετο, 28 ὅπως γνωστὸν ᾖ ὅτι δεῖ φθάνειν τὸν ἥλιον ἐπ᾽ εὐχαριστίαν σου καὶ πρὸς ἀνατολὴν φωτὸς ἐντυγχάνειν σοι· 29 ἀχαρίστου γὰρ ἐλπὶς ὡς χειμέριος πάχνη τακήσεται καὶ ῥυήσεται ὡς ὕδωρ ἄχρηστον.

17

Misiri na Israheli: baguma omu mwizimya, abandi omu bumoleke

1 Neci Yagirwa, emihigo yâwe erhaba nshâhu, erhanayumvikana; emirhima y’ebingolongolo yohe mpu yamabona enjira, n’obwo kuhabuka. 2 Banyankola-maligo, oku bali mpu lero bamajaga bahinaga olubaga lutagatifu, babugâna bakola bali omu mugozi gw’omwizimya^k, omu migozi y’obudufu burhatwîkanuka, babugâna bali bashwekere omu mwababwe, banakola bakage barhaciri omu kubona-mbere kw’ensiku n’ama­ngo. 3 Oku bamanyire mpu bayorha bwifulikwe bo n’ebyâha byâbo by’obufundafunda, enyuma z’ecisîka cîru-cîru c’okubà bàyibagirwe, bàbona kukola kushandâzibwa bashandâzibwa, bànagwarhwa n’ebihamba binene, bànakangwa n’eri nka myomoka. 4 Bulyala n’enyumpa bàli mpu bacîfulisiremwo erhabacingaga oku bwôba, n’olubi lw’okuyôbohya lwàkazag’iyumvikana eburhambi bwâbo. n’abali nka bazimu bagwerhe obusu bwîrubwîru bàkaz’ibaboneke­ra. 5 Na nta muliro gwabwine obuhashe bw’okubamolekera, ciru n’obumoleke bw’enyenyezi burhahashag’imolekera obwo budufu bw’ecôba. 6 Cikwône, eciriro cinene càkazag’icîyâsa ciciyerekane cinabasigire ecôba, n’erhi ebyo byabâga byamagera, omu bwôba bwâbo, bakaz’iderha mpu nta côba cicilushire eco bayumvirhe. 7 Mpu bakolesa amafumu, nago gayabirwa, mpu bayengeha lero bayengehulwa, enshonyi zahabumha, 8 bulyala ahakazâg’icikunga mpu bànakangûla omuntu olimwo ecikango, bone zaba nkumba erhi kukanguka kurhuma. 9 Ciru bankabire barhakangusiri n’akantu k’ecôbà, ebiryanyi byagera, n’olushungûrho lw’ensimha ziyandala binabakange: bakaz’ifà bàgeramwo omusisi erhi bwôba burhuma, balahire ciru okugalamula amasu mpu babone ecirêre n’obwo ntako omuntu abule bwacibona. ^lBaherêrekera bàkaz’igeramwo omusisi n’obwôba, balahira ciru okulola kuli ebyo, ciru na ntakwo bankacicîfumizemwo. 10 Omanye oku obubî ye mwôba murhanzi, bwone bunaciyâgiriza; erhi bulisa omuntu n’amagala, anamanye mpu ye kola mubî kulusha abandi. 11 Obwôba cirhali cindi aha nyuma ly’okuleka oburhabâle bw’entimanyo. 12 Bulyala amango omuntu omu murhima gwage, arhacilinda burhahâle buci, go mango acikebwa mpu ecirhumire c’amalibuko gâge cirhali cinyi, n’obwo arhacimanyiri. 13 Ega obwôla, mw’obwo budufu abalume bàhulabulaga, budufu ndundulya y’omurhindi Nnakuzimu^m, oku boshi iro liguma bàli, 14 barhal’ibona bashimbirwe n’emyômoka, barhal’iyumva omurhima guli budûrhuka erhi bwôba bwàli hubarhibukîre burhuma. 15 Na ntyo ngasi owali okulumbire,ciru ankabire ye ndi, anabe nka kulya bamuhiramwo emmamho banamwigalire omu mpamikwa nzira-kahamikizo. 16 Omuntu, abè murhunzi erhi abè lungere, ciru ankabire omuntu buhumba akola, erhi ankabire amagwarhwa, amango amanashangwa n’omwizimya, arhacigwerhi kundi-kundi ankajira. bulyala ogwo mugozi gw’omwizimya boshi gwàli gushwesire. 17 Empûsi yàhûsa, olwimbo lw’ebinyunyi byalyogôlera omu mashaka, olubi lw’amabuye gàhonongoka, 18 emirindi y’ebiryanyi byàgundumuka, okuyâma kw’eby’erubala bikali, omulenge gw’izu entondo zigalwire, ebyo byoshi byakaz’irhuma bàgurumanwa n’obwôba. 19 Ago mango obwo erhi igulu lyoshi limolekirwe n’omûshi gw’akalengerere, na ngasi muguma erhi ali omu mirimo yage buzira kurhangwa. 20 Cikwône bôhe bonebone, endundulya y’omwizimya yacibululira kulibo, ci erhi na bone bacizidohire, kulusha omwizimya.

ΣΟΦΙΑ ΣΑΛΩΜΩΝΟΣWIS 17

1 Μεγάλαι γάρ σου αἱ κρίσεις καὶ δυσδιήγητοι· διὰ τοῦτο ἀπαίδευτοι ψυχαὶ ἐπλανήθησαν. 2 ὑπειληφότες γὰρ καταδυναστεύειν ἔθνος ἅγιον ἄνομοι δέσμιοι σκότους καὶ μακρᾶς πεδῆται νυκτὸς κατακλεισθέντες ὀρόφοις φυγάδες τῆς αἰωνίου προνοίας ἔκειντο. 3 λανθάνειν γὰρ νομίζοντες ἐπὶ κρυφαίοις ἁμαρτήμασιν ἀφεγγεῖ λήθης παρακαλύμματι ἐσκορπίσθησαν θαμβούμενοι δεινῶς καὶ ἰνδάλμασιν ἐκταρασσόμενοι. 4 οὐδὲ γὰρ ὁ κατέχων αὐτοὺς μυχὸς ἀφόβους διεφύλαττεν, ἦχοι δ᾽ ἐκταράσσοντες αὐτοὺς περιεκόμπουν, καὶ φάσματα ἀμειδήτοις κατηφῆ προσώποις ἐνεφανίζετο. 5 καὶ πυρὸς μὲν οὐδεμία βία κατίσχυεν φωτίζειν, οὔτε ἄστρων ἔκλαμπροι φλόγες καταυγάζειν ὑπέμενον τὴν στυγνὴν ἐκείνην νύκτα. 6 διεφαίνετο δ᾽ αὐτοῖς μόνον αὐτομάτη πυρὰ φόβου πλήρης, ἐκδειματούμενοι δὲ τῆς μὴ θεωρουμένης ἐκείνης ὄψεως ἡγοῦντο χείρω τὰ βλεπόμενα. 7 μαγικῆς δὲ ἐμπαίγματα κατέκειτο τέχνης, καὶ τῆς ἐπὶ φρονήσει ἀλαζονείας ἔλεγχος ἐφύβριστος· 8 οἱ γὰρ ὑπισχνούμενοι δείματα καὶ ταραχὰς ἀπελαύνειν ψυχῆς νοσούσης, οὗτοι καταγέλαστον εὐλάβειαν ἐνόσουν. 9 καὶ γὰρ εἰ μηδὲν αὐτοὺς ταραχῶδες ἐφόβει, κνωδάλων παρόδοις καὶ ἑρπετῶν συριγμοῖς ἐκσεσοβημένοι διώλλυντο ἔντρομοι καὶ τὸν μηδαμόθεν φευκτὸν ἀέρα προσιδεῖν ἀρνούμενοι. 10 δειλὸν γὰρ ἰδίῳ πονηρία μάρτυρι καταδικαζομένη, ἀεὶ δὲ προσείληφεν τὰ χαλεπὰ συνεχομένη τῇ συνειδήσει· 11 οὐθὲν γάρ ἐστιν φόβος εἰ μὴ προδοσία τῶν ἀπὸ λογισμοῦ βοηθημάτων, 12 ἔνδοθεν δὲ οὖσα ἥττων ἡ προσδοκία πλείονα λογίζεται τὴν ἄγνοιαν τῆς παρεχούσης τὴν βάσανον αἰτίας. 13 οἱ δὲ τὴν ἀδύνατον ὄντως νύκτα καὶ ἐξ ἀδυνάτου ᾅδου μυχῶν ἐπελθοῦσαν τὸν αὐτὸν ὕπνον κοιμώμενοι 14 τὰ μὲν τέρασιν ἠλαύνοντο φαντασμάτων, τὰ δὲ τῆς ψυχῆς παρελύοντο προδοσίᾳ· αἰφνίδιος γὰρ αὐτοῖς καὶ ἀπροσδόκητος φόβος ἐπεχύθη. 15 εἶθ᾽ οὕτως, ὃς δή ποτ᾽ οὖν ἦν ἐκεῖ καταπίπτων, ἐφρουρεῖτο εἰς τὴν ἀσίδηρον εἱρκτὴν κατακλεισθείς· 16 εἴ τε γὰρ γεωργὸς ἦν τις ἢ ποιμὴν ἢ τῶν κατ᾽ ἐρημίαν ἐργάτης μόχθων, προλημφθεὶς τὴν δυσάλυκτον ἔμενεν ἀνάγκην, μιᾷ γὰρ ἁλύσει σκότους πάντες ἐδέθησαν· 17 εἴ τε πνεῦμα συρίζον ἢ περὶ ἀμφιλαφεῖς κλάδους ὀρνέων ἦχος εὐμελὴς ἢ ῥυθμὸς ὕδατος πορευομένου βίᾳ ἢ κτύπος ἀπηνὴς καταρριπτομένων πετρῶν 18 ἢ σκιρτώντων ζῴων δρόμος ἀθεώρητος ἢ ὠρυομένων ἀπηνεστάτων θηρίων φωνὴ ἢ ἀντανακλωμένη ἐκ κοιλότητος ὀρέων ἠχώ, παρέλυεν αὐτοὺς ἐκφοβοῦντα. 19 ὅλος γὰρ ὁ κόσμος λαμπρῷ κατελάμπετο φωτὶ καὶ ἀνεμποδίστοις συνείχετο ἔργοις· 20 μόνοις δὲ ἐκείνοις ἐπετέτατο βαρεῖα νὺξ εἰκὼν τοῦ μέλλοντος αὐτοὺς διαδέχεσθαι σκότους, ἑαυτοῖς δὲ ἦσαν βαρύτεροι σκότους.

18

1 Oku batagatifu bâwe bôhe, bwàli bumoleke bunji bwenêne. Ab’e Misiri, omu kuyumva ecihogêro c’izu lyâbo buzira kubabona, bàkaz’ibaderha bany’iragi bulya bôhe bàrhali bababire. 2 Babavuga omunkwa gw’okuba barhali bacihôlire amabi bàjirirwe, banabahûna obwonjo oku bijiro byâbo by’obushombanyi. 3 Oku Ab’e Misiri bali omu mwizimya, abatagatifu bâwe bôhe wàbahâ omunara gwàbamolekera, gubalangûle enjira y’ihanga gunababêre izûba lirhakoma ndi omu lubungo lwâbo lw’irenge. 4 Abo bandi bali bakwanine banyagwe akamole bashwekerwe n’omu mwizimya; abantu bagwarhaga abana bâwe mpira wani, n’obwo bâli barhumirwe mpu bahereze igulu akamole karhazima k’irhegeko lyawe!

Misiri na lsraheli – Okurhumwa kwa Kaheza

5 Bali bahizire okuyirhira abatagatifu abana hoshi, cikwône, muguma alobôka omu bana bàli bakabulirwe boshi, erhi okola wàbahana, wabanyaga omwandu gw’abana bàli hagwcerhe, boshi bahwera omu muhûsi gw’amîshi. 6 Obwo budufu, balarha bàli erhi babubwizirwe, na ntyola, okumanya endahiro bali bayemire kwabaha omurhima n’obusîme. 7 Olubaga lwâwe lwakaz’ilinga okucira kw’abashinganyanya n’okuhera kw’abashombanyi, 8 bulya neci abashombanyi birhu wali ôbahanyire, nirhu rhwene warhuhà irenge erhi orhuhamagala emunda oli. 9 Obwôla abana b’abashinganyanya barherekêrera omu mwa bâbwe, boshi haguma balahira ibango, mpu bashinganyanya bakaba barhagwasinyi oku binja n’oku ntambala; agôla mango obwo, bagwira bàyimba enyimbo za bishe. 10 Olubî lw’ecihogêro c’abashombanyi bâbo byayumvikana, haguma n’endûlù y’abadwirhe balakira abana bâbo. 11 Obuhane bwàgwarha omushizi bwànajakwo nnawabo, oku omugunda ababire kwo mwâmi naye anababala. 12 Boshi haguma obwo, na lufù luguma, boshi bafirwa nk’aha bwaceraga. Abazîne banyihira okubisha abafire erhi entwâli z’obûko bwâbo zamahungumukira oku liguma. 13 Ntyo, aba amafumu gâbo gàbuzagya buyêmêra, erhi babona bàfirwa n’enfula, baja bayêmêra oku olu lubaga ali mwene Nyamuzinda. 14 Oku byoshi biri bibohe omu kahwenyenye, n’oku obudufu bwahika omu karhî k’enjira yâbo, 15 kurhenga emalunga, Oluderho lwâweⁿ lugala-byoshi, lwacirhunika kurhenga oku ntebe y’obwâmi, lwayandagala nka mulwi wa ntwâli, lwacihià omu karhî k’ecihugo c’okuhezibwa. Lwayisha lufumbasire engôrho nyoji, gwo muhigo gwawe gurhashuba-nyuma. 16 Lwayimanga, lwabumba igulu lyoshi lufù, lwahuma oku nkuba lunayimanzire oku idaho. 17 Ho n’aho, ensanamu z’ebilôrho bibi zabagezamwo omusisi, ebihamba byàbagwarha barhamanyiri n’oku biyishire. 18 Oku zabahizire oku idaho eyi n’eyi, banali nk’abafire, boshi bakaz’imanyisa igwarhiro ly’olufù lwabo; 19 ebilôrho byàbagezagyamwo omusisi, byàli biyosire bibahànîrîze, kuderha mpu bankanahungumuka barhanamanyiri bici bafirekwo.

Bene Israheli babona omungo n’olukogo lwa Nyamubâho

20 Cikwône, obwo buhane bw’olufù bwàgwasire ciru n’abashinganyanya banji bwàbagwarhira omu irungu. Oku iragi lyabo, omungo gwa Nyamuzinda gurhashingaga kasanzi. 21 Mulume muguma ntagengwa abalwirakwo: ahuma amatumu g’omukolo gwâge, omusengero n’obubâni bw’okuhûna obwonjo, arhungâna omutula gwa Nyamuzinda, ahima olya kaheza, àyerekana ntyo oku anali mwambali wâwe. 22 Akuba akabisha obwo, cikwône arhali oku buzibu bw’omubiri gwâge; nisi erhi oku buhashe bw’amatumu gâge; buhashe bwa luderho àyazizemwo nyakuhana abantu, àkengeza endagâno n’endahiro balahiriraga bishe. 23 Oku emirhumha ekola elunzirwe oku nsinga, aj’eluhya, ayonôla omungo anagusîka mpu gwankanayêrekera omu njira y’abazîne. 24 Bulyala ecishûli câge calikwo igulu lyoshi, amazîno g’irenge lya bishe erhi gali mahumbe muli milongo ini y’amabuye g’ecitwiro cidârhi, n’ecimanè càli oku irhwe lyage erhi ciyandisirwekwo obwâmi bwâwe. 25 Omu kubona ebyo, Kaheza arhinya ashubira nyuma; wali obire nka wayerekana omungo gwawe kwone lwanahwa.

ΣΟΦΙΑ ΣΑΛΩΜΩΝΟΣWIS 18

1 Τοῖς δὲ ὁσίοις σου μέγιστον ἦν φῶς· ὧν φωνὴν μὲν ἀκούοντες μορφὴν δὲ οὐχ ὁρῶντες, ὅτι μὲν οὐ κἀκεῖνοι ἐπεπόνθεισαν, ἐμακάριζον, 2 ὅτι δ᾽ οὐ βλάπτουσιν προηδικημένοι, ηὐχαρίστουν καὶ τοῦ διενεχθῆναι χάριν ἐδέοντο. 3 ἀνθ᾽ ὧν πυριφλεγῆ στῦλον ὁδηγὸν μὲν ἀγνώστου ὁδοιπορίας, ἥλιον δὲ ἀβλαβῆ φιλοτίμου ξενιτείας παρέσχες. 4 ἄξιοι μὲν γὰρ ἐκεῖνοι στερηθῆναι φωτὸς καὶ φυλακισθῆναι σκότει οἱ κατακλείστους φυλάξαντες τοὺς υἱούς σου, δι᾽ ὧν ἤμελλεν τὸ ἄφθαρτον νόμου φῶς τῷ αἰῶνι δίδοσθαι.

5 Βουλευσαμένους δ᾽ αὐτοὺς τὰ τῶν ὁσίων ἀποκτεῖναι νήπια καὶ ἑνὸς ἐκτεθέντος τέκνου καὶ σωθέντος εἰς ἔλεγχον τὸ αὐτῶν ἀφείλω πλῆθος τέκνων καὶ ὁμοθυμαδὸν ἀπώλεσας ἐν ὕδατι σφοδρῷ. 6 ἐκείνη ἡ νὺξ προεγνώσθη πατράσιν ἡμῶν, ἵνα ἀσφαλῶς εἰδότες οἷς ἐπίστευσαν ὅρκοις ἐπευθυμήσωσιν. 7 προσεδέχθη ὑπὸ λαοῦ σου σωτηρία μὲν δικαίων, ἐχθρῶν δὲ ἀπώλεια· 8 ᾧ γὰρ ἐτιμωρήσω τοὺς ὑπεναντίους, τούτῳ ἡμᾶς προσκαλεσάμενος ἐδόξασας. 9 κρυφῇ γὰρ ἐθυσίαζον ὅσιοι παῖδες ἀγαθῶν καὶ τὸν τῆς θειότητος νόμον ἐν ὁμονοίᾳ διέθεντο τῶν αὐτῶν ὁμοίως καὶ ἀγαθῶν καὶ κινδύνων μεταλήμψεσθαι τοὺς ἁγίους πατέρων ἤδη προαναμέλποντες αἴνους. 10 ἀντήχει δ᾽ ἀσύμφωνος ἐχθρῶν ἡ βοή, καὶ οἰκτρὰ διεφέρετο φωνὴ θρηνουμένων παίδων· 11 ὁμοίᾳ δὲ δίκῃ δοῦλος ἅμα δεσπότῃ κολασθεὶς καὶ δημότης βασιλεῖ τὰ αὐτὰ πάσχων, 12 ὁμοθυμαδὸν δὲ πάντες ἐν ἑνὶ ὀνόματι θανάτου νεκροὺς εἶχον ἀναριθμήτους· οὐδὲ γὰρ πρὸς τὸ θάψαι οἱ ζῶντες ἦσαν ἱκανοί, ἐπεὶ πρὸς μίαν ῥοπὴν ἡ ἐντιμοτέρα γένεσις αὐτῶν διέφθαρτο. 13 πάντα γὰρ ἀπιστοῦντες διὰ τὰς φαρμακείας ἐπὶ τῷ τῶν πρωτοτόκων ὀλέθρῳ ὡμολόγησαν θεοῦ υἱὸν λαὸν εἶναι. 14 ἡσύχου γὰρ σιγῆς περιεχούσης τὰ πάντα καὶ νυκτὸς ἐν ἰδίῳ τάχει μεσαζούσης 15 ὁ παντοδύναμός σου λόγος ἀπ᾽ οὐρανῶν ἐκ θρόνων βασιλείων ἀπότομος πολεμιστὴς εἰς μέσον τῆς ὀλεθρίας ἥλατο γῆς ξίφος ὀξὺ τὴν ἀνυπόκριτον ἐπιταγήν σου φέρων 16 καὶ στὰς ἐπλήρωσεν τὰ πάντα θανάτου καὶ οὐρανοῦ μὲν ἥπτετο, βεβήκει δ᾽ ἐπὶ γῆς. 17 τότε παραχρῆμα φαντασίαι μὲν ὀνείρων δεινῶν ἐξετάραξαν αὐτούς, φόβοι δὲ ἐπέστησαν ἀδόκητοι, 18 καὶ ἄλλος ἀλλαχῇ ῥιφεὶς ἡμίθνητος δι᾽ ἣν ἔθνῃσκον αἰτίαν ἐνεφάνιζεν· 19 οἱ γὰρ ὄνειροι θορυβήσαντες αὐτοὺς τοῦτο προεμήνυσαν, ἵνα μὴ ἀγνοοῦντες δι᾽ ὃ κακῶς πάσχουσιν ἀπόλωνται.

20 ῞Ηψατο δὲ καὶ δικαίων πεῖρα θανάτου, καὶ θραῦσις ἐν ἐρήμῳ ἐγένετο πλήθους. ἀλλ᾽ οὐκ ἐπὶ πολὺ ἔμεινεν ἡ ὀργή· 21 σπεύσας γὰρ ἀνὴρ ἄμεμπτος προεμάχησεν τὸ τῆς ἰδίας λειτουργίας ὅπλον προσευχὴν καὶ θυμιάματος ἐξιλασμὸν κομίσας· ἀντέστη τῷ θυμῷ καὶ πέρας ἐπέθηκε τῇ συμφορᾷ δεικνὺς ὅτι σός ἐστιν θεράπων· 22 ἐνίκησεν δὲ τὸν χόλον οὐκ ἰσχύι τοῦ σώματος, οὐχ ὅπλων ἐνεργείᾳ, ἀλλὰ λόγῳ τὸν κολάζοντα ὑπέταξεν ὅρκους πατέρων καὶ διαθήκας ὑπομνήσας. 23 σωρηδὸν γὰρ ἤδη πεπτωκότων ἐπ᾽ ἀλλήλων νεκρῶν μεταξὺ στὰς ἀνέκοψε τὴν ὀργὴν καὶ διέσχισεν τὴν πρὸς τοὺς ζῶντας ὁδόν. 24 ἐπὶ γὰρ ποδήρους ἐνδύματος ἦν ὅλος ὁ κόσμος, καὶ πατέρων δόξαι ἐπὶ τετραστίχου λίθων γλυφῆς, καὶ μεγαλωσύνη σου ἐπὶ διαδήματος κεφαλῆς αὐτοῦ. 25 τούτοις εἶξεν ὁ ὀλεθρεύων, ταῦτα δὲ ἐφοβήθη· ἦν γὰρ μόνη ἡ πεῖρα τῆς ὀργῆς ἱκανή.

19

Ab’e Misiri bayishakwo Bene Israheli luminomino

1 Enkola-maligo zôhe bazirhûlakwo dubu-dubu w’omutula, bulya Nyamuzinda ali ayôsire amanyire bici bàli balalire okukola; 2 ali ayôsire amanyire oku hano babà bamayêmêra olubaga !wâge lugende, na hano babà bamaluminika mpu lugendage, bayish’ihindula omulali banaluyishekwo luminomino. 3 Kwo byànayishir’ibà: oku baciri omu mishîbo, banacidwirhe bàlakira aha nshinda z’abana bâbo, bajamwo erindi isirhe mpu bwenge, bakanyakwo balya bayimbîriraga mpu bagende, babalibirhakwo nka kulya balibirha oku muntu wàyâka. 4 Buhanya bwàbalimwo, erhi banabukwanine, bwo bwàbakolesagya ebiri ntyo, bwànabayibagiza ebi bàbwine, bwarhuma bàyushûla oku malibuko gâbo, agandi mababale barhàli bacibona, 5 bayish’ifa okurhafûbwa, oku olubaga lwâwe lwayisha lwabona ebirhangâzo omu njira. 6 Bulyala erhi ôkola wàcinga abana bâwe oku ngasi bubî, ebiremwa byoshi wabirhegeka byàyumva, byàshubira omu bworhere bwâbyo. 7 Bàlangira ecitù càbululira ehibohôlolo oku icumbi, n’agàli mîshi gafununukamwo idaho lizibu; enyanja ndukula yashuba njira nkana, emilaba y’enyanja yahinduka cizenga. 8 n’olubaga lwâwe lwoshi lwayikira, erhi lulanzirwe n’okuboko kwâwe lunadwirhe lwàrhangâla n’ebisômerine. 9 Omu lwabuko bàli nka nfarasi; bàkaz’icanacana nka bana-buzi erhi bakola bacikwîtakira, we Nyakasane, Muciza wâbo.

Ebiremwa omu bworhere bwabyo

10 Erhi banacidwirhe bakengêra ehyabaga omu lubungo lwâbo obwola, oku emingwenyenye yarhengaga omu idaho ahâli h’okurhenga omubiremwa bizîne, oku olwîshi lwàrhengagamwo omwandu gw’emidoke ahâli h’okurhengamwo enfi. 11 Buzinda bwa nyuma, erhi bàgwarhwa m’amîru bànalakira ehya amîru, babona omuhindûlo omu kuburhwa kw’ebinyunyi; 12 neci, omu kulonza mpu barh’imûkwe, enkwâle^o zanyonyoka omu nyanja!

Misiri abiha kulusha Sodoma

13 Cikwône, abanya-byâha bôhe, obuhane bwabahonera, bulya buhane bwàli bushokolirwe n’emilazo, nka mushonza-ntambala; kwanali kushinganine bababale erhi maligo^p gâbo garhuma, kulya kuba bali babikire ecigolo omujina mubî bwenêne. 14 Abandi barhayankiriraga ebigolo erhi biyisha; bôhe kwaba kugwarha bagwarha mpira ebigolo byàli bijizire ebinja. 15 Kurhalusa aho,-n’okwo bakudôsibwa-, abarhanzi bàli bayirukire bàyerekana obushomhanyi emunda ebigo­lo biri. 16 Ab’e Misiri bôhe bazimâna olubaga lwâwe bwinja bwinja, erhi baba bamabayemêrera okuyûbaka n’okulya ebyâbo bwinja, bàbarhindibuza n’emikolo ya ngasi lusiku. 17 Bahûrhiraga aha lumvi lw’omushinganyanya, omwizimya^q gwàbagorha, ngasi muguma aja alonza oku akahika aha lumvi !wâge.

Obworhere buhyahya bw’ebiremwa

18 Ntyôla, ebiremwa byakaz’ihinganula obworhere, nka kulya omuzihi aheba omuhindûlo omu mulya gwâge, n’obwo acisezize izu ly’olwimbo; okwôla kubonekine omu kusingiriza bwinja ebyabire. 19 Ebiremwa by’oku idaho byahinduka bikola by’erwîshi, n’ebiyôga byaboneka oku idaho^r. 20 Omuliro gwabonera emisi omu mîshi, n’amîshi gayibagira obworhere bwâgo bw’okuzimya omuliro. 21 Olundi lunda, engulumira yaleka erhahumaga oku nyama y’ensimba zakag’ibâ ziri nsungunungunu zinabul’iyikira omuliro; ebiryo bya Nyamuzinda nabyo birhajongaga n’obwo byali bishushire olubula lwo lujonga duba.

Okushwinja

22 Neci Yagirwa, olubaga lwawe wali olukuzize muli ebyo wanaluhà irenge; orhalugayaga ci wakaz’ibâ oluyimangire ngasi mango na ngasi hantu!

ΣΟΦΙΑ ΣΑΛΩΜΩΝΟΣWIS 19

1 Τοῖς δὲ ἀσεβέσιν μέχρι τέλους ἀνελεήμων θυμὸς ἐπέστη· προῄδει γὰρ αὐτῶν καὶ τὰ μέλλοντα, 2 ὅτι αὐτοὶ ἐπιτρέψαντες τοῦ ἀπιέναι καὶ μετὰ σπουδῆς προπέμψαντες αὐτοὺς διώξουσιν μεταμεληθέντες. 3 ἔτι γὰρ ἐν χερσὶν ἔχοντες τὰ πένθη καὶ προσοδυρόμενοι τάφοις νεκρῶν ἕτερον ἐπεσπάσαντο λογισμὸν ἀνοίας καὶ οὓς ἱκετεύοντες ἐξέβαλον, τούτους ὡς φυγάδας ἐδίωκον. 4 εἷλκεν γὰρ αὐτοὺς ἡ ἀξία ἐπὶ τοῦτο τὸ πέρας ἀνάγκη καὶ τῶν συμβεβηκότων ἀμνηστίαν ἐνέβαλεν, ἵνα τὴν λείπουσαν ταῖς βασάνοις προσαναπληρώσωσιν κόλασιν, 5 καὶ ὁ μὲν λαός σου παράδοξον ὁδοιπορίαν πειράσῃ, ἐκεῖνοι δὲ ξένον εὕρωσι θάνατον. 6 ὅλη γὰρ ἡ κτίσις ἐν ἰδίῳ γένει πάλιν ἄνωθεν διετυποῦτο ὑπηρετοῦσα ταῖς σαῖς ἐπιταγαῖς, ἵνα οἱ σοὶ παῖδες φυλαχθῶσιν ἀβλαβεῖς. 7 ἡ τὴν παρεμβολὴν σκιάζουσα νεφέλη, ἐκ δὲ προϋφεστῶτος ὕδατος ξηρᾶς ἀνάδυσις γῆς ἐθεωρήθη, ἐξ ἐρυθρᾶς θαλάσσης ὁδὸς ἀνεμπόδιστος καὶ χλοηφόρον πεδίον ἐκ κλύδωνος βιαίου· 8 δι᾽ οὗ πανεθνεὶ διῆλθον οἱ τῇ σῇ σκεπαζόμενοι χειρὶ θεωρήσαντες θαυμαστὰ τέρατα. 9 ὡς γὰρ ἵπποι ἐνεμήθησαν καὶ ὡς ἀμνοὶ διεσκίρτησαν αἰνοῦντές σε, κύριε, τὸν ῥυσάμενον αὐτούς. 10 ἐμέμνηντο γὰρ ἔτι τῶν ἐν τῇ παροικίᾳ αὐτῶν, πῶς ἀντὶ μὲν γενέσεως ζῴων ἐξήγαγεν ἡ γῆ σκνῖπα, ἀντὶ δὲ ἐνύδρων ἐξηρεύξατο ὁ ποταμὸς πλῆθος βατράχων. 11 ἐφ᾽ ὑστέρῳ δὲ εἶδον καὶ γένεσιν νέαν ὀρνέων, ὅτε ἐπιθυμίᾳ προαχθέντες ᾐτήσαντο ἐδέσματα τρυφῆς· 12 εἰς γὰρ παραμυθίαν ἐκ θαλάσσης ἀνέβη αὐτοῖς ὀρτυγομήτρα. 13 Καὶ αἱ τιμωρίαι τοῖς ἁμαρτωλοῖς ἐπῆλθον οὐκ ἄνευ τῶν προγεγονότων τεκμηρίων τῇ βίᾳ τῶν κεραυνῶν· δικαίως γὰρ ἔπασχον ταῖς ἰδίαις αὐτῶν πονηρίαις, καὶ γὰρ χαλεπωτέραν μισοξενίαν ἐπετήδευσαν. 14 οἱ μὲν γὰρ τοὺς ἀγνοοῦντας οὐκ ἐδέχοντο παρόντας· οὗτοι δὲ εὐεργέτας ξένους ἐδουλοῦντο. 15 καὶ οὐ μόνον, ἀλλ᾽ ἤ τις ἐπισκοπὴ ἔσται αὐτῶν, ἐπεὶ ἀπεχθῶς προσεδέχοντο τοὺς ἀλλοτρίους· 16 οἱ δὲ μετὰ ἑορτασμάτων εἰσδεξάμενοι τοὺς ἤδη τῶν αὐτῶν μετεσχηκότας δικαίων δεινοῖς ἐκάκωσαν πόνοις. 17 ἐπλήγησαν δὲ καὶ ἀορασίᾳ ὥσπερ ἐκεῖνοι ἐπὶ ταῖς τοῦ δικαίου θύραις, ὅτε ἀχανεῖ περιβληθέντες σκότει ἕκαστος τῶν ἑαυτοῦ θυρῶν τὴν δίοδον ἐζήτει. 18 Δι᾽ ἑαυτῶν γὰρ τὰ στοιχεῖα μεθαρμοζόμενα, ὥσπερ ἐν ψαλτηρίῳ φθόγγοι τοῦ ῥυθμοῦ τὸ ὄνομα διαλλάσσουσιν, πάντοτε μένοντα ἤχῳ, ὅπερ ἐστὶν εἰκάσαι ἐκ τῆς τῶν γεγονότων ὄψεως ἀκριβῶς· 19 χερσαῖα γὰρ εἰς ἔνυδρα μετεβάλλετο, καὶ νηκτὰ μετέβαινεν ἐπὶ γῆς· 20 πῦρ ἴσχυεν ἐν ὕδατι τῆς ἰδίας δυνάμεως, καὶ ὕδωρ τῆς σβεστικῆς φύσεως ἐπελανθάνετο· 21 φλόγες ἀνάπαλιν εὐφθάρτων ζῴων οὐκ ἐμάραναν σάρκας ἐμπεριπατούντων, οὐδὲ τηκτὸν κρυσταλλοειδὲς εὔτηκτον γένος ἀμβροσίας τροφῆς. 22 Κατὰ πάντα γάρ, κύριε, ἐμεγάλυνας τὸν λαόν σου καὶ ἐδόξασας καὶ οὐχ ὑπερεῖδες ἐν παντὶ καιρῷ καὶ τόπῳ παριστάμενος.

---

 ^a1.1 – Obushinganyanya badesire aha, kwo kushimba amarhegeko ga Nyakasane, nk’oku gayandisirwe omu citabu c’rhegeko erhi omu murhima nkana. Kwo kunali nka kula omuntu ana shimba enjira buzira kuyahuka na buzira kuhabuka. – Omwandisi w’eci citabu acihizire ahali ha Salomoni (9, 7-8, 12); kwo kubwiraga abandi ba rhegesi ihano. Ci kwone arhali Salomoni ci ihugubà lya muyahudi walonza okuhanûla abâbo Bayahudi mpu bakanarhebwa n’abapagani. – Okulonza Nyamuzinda: kanji kanji abalêbi (Am 5, 4) n’abarhimanya b’omu Israheli (Mig 8, 17) balâlika abantu mpu balonze Nyamuzinda. Kwo kulwira obushinganyanya.

 ^b1.6 Emwa Abayahudi, ensiko kwo ziri aka omurhima: zo zisîma zo zinafa mungo (Mig 23, 13; Lul 16, 7; 73, 21; Ayu 19, 27). Omurhima nago, gunasîme, gugerêreze erhi gube n’amakengu. Ka nji kanji ensiko n’omurhima bija haguma (Lul 7, 10; 26, 2; Yer 11, 20; 17, 10; Maf2, 23) oku kude rha omuntu yeshi nka kula rhuderha omubi mpu abihire obula n’obudiku. Okumanya omuntu omurhima n’ensiko, kwo kumumanya yêshi.

 ^c1.7 Okayumva mpu ebirumbu by’omuntu byagwarha haguma erhi mûka! Eby’eno igulu nabyo, byoshi biba bigwarhine, ci mûka gwa Nyamuzinda gurhuma hyagwarha haguma. Kwo kuderha oku akanlu Nyamuzinda amalika ntako kabeho. Nyamuzinda orhubîka (Kl 1, 17; Hb 1, 3).

 ^d1.13 Hali olufù lw’omubiri, n’olufù lw’iroho lulerhwa n’ecâha lunahêka ehwa lufù l’ensiku n’amango. Igulu lyàlemagwa na Nyamuzinda, lyâli lishinganine: harhâli lufù, harhâli bulyâlya, ha rhâli ciryanyi. Gwali gulya murhûla Izaya adesire gwâba amango ga Masiha (11, 6). Omuntu yene ye wàdwirhe obubi ci arhali wundi wundi, arhanali Nyamuzinda. Nta lufù na nta buhanya bulushire okugomera Nyamuzinda: obwo bugoma, lwo lufù lw’enkola-maligo. Omushi nganyanya yehe, âyôrha ashizirc Nyakasane-Mukunda-Kalamo, okufa kwâge, kurhaba kufaci kurhabaluka. Akalamo k’ensiku n’amango ko bamulemire, yo na ntanda bamubikire.

 ^e1.14 Nyamuzinda ye Nyamubâho; ye nn’okubâho kwoshi: erhi âlema, alonza habe ebi âha ngira oku kubâho kwâge. Alonza bihabè!

 ^f1.15 Omuntu ôkulikira amarhegeko ga Nyakasane, ye mushinganyanya; njira yahêka ebwa kalamo aba akulikire.

 ^g1.16 -Enkola-maligo zidesirwe ahâla, bali Bayahudi ba mihabà: balya bâlesire okwâbo bashimba okwa abapagani. Nkaba ciru n’abapagani bakola ebigalugalu nabo baganjirwe muli ezo nkola-maligo. Enkola-maligo ziri mwanya gwa Walufù, nka kulya Jsraheli gwo mwanya Nyamuzinda acîshozire (Lush 32, 9; Zak 2, 16), na Nyamuzinda gwo mwanya gw’omushinganyanya (Lul 16, 5; 73, 26; 142, 6).

 ^h2.8 Vulgata ayushwire aha, erhi «nta bulambo rhurhayâbukiremwo».

 ⁱ2.10 Omushinganyanya ali muntu orhagenda nabo, kushekera hamushekire, mpu « mushahu ôrhajira cici », bulyala yehe arhazimba, mpu bici akakengêrwa!

 ^j2.16 Mpu abashinganyanya bâzinda erhi bo bayâzize «kulya Ayubu abâga amakena anashub’i shumbûka, agala arhalusa aharhanzi.

 ^k2.20 Ebi binwa, burhanzi bo babibwiragwa Abayahudi b’e Aleksandriya, balya balahiraga bwashimba enkômedu z’e mahanga. Ababo Bayahudi, irumbi mpu basirimu, bàkaz’ibashekera. Buzinda, omu Ndagâno Mpyahya, abakristu bayumva oku biyerekire binaganire okubabala kwa Kristu, mushinganyanya ôrhajibwa omu irhwe, ye washekeragwa n’enkola-maligo (Hh 12, 3; Mt 27. 43).

 ^l2.24 Lola muli Maf 12. 9: 20, 2; Yn 8, 44: 1 Yn 3, 8. Olufù shetani adwirhe omu igulu, lunali lufu lw’iroho n’ebilukulikira: lufu lw’omubiri (Bush 1, 13; Rm 5, 12. Olole n’amahugûlo g’ecigabi ca burhanzi 1, 13).

 ^m3.3 Omurhûla, cirhali cibula ca ntamhala cône, ci kunali kulugirwa n’ebinja omu bwâmi bwa Nyamuzinda (3, 7-8).

 ⁿ3.9 Oluhemho lwa abarhonyi ba Nyamuzinda, kwayish’iba kukula omu burhonyi bwâge n’okumulirâna: kwo kumumanya bwinja. Ntyo, oluhembo buli bumanye n’ohurhonyi (Rhulole muli Yn 15, 9; 17, 3.26).

 ^o3.11 «Omwana Orhumva ishe na nina ayumwa muguma wa ngunga». Oburhimanya badesire aha burhali bw’emurhima, ci hurhimanya omu bworhere n’omu lugendo: lugendo lukulikire enjira eyerekinwe n’oburhimanya bw’emurhima. Kuyumva ihano n’okulikulikira.

 ^p3.13 Oku Muyahudi obugumba bwali buhanya, ciru zàli nshonyi oku muntu. Iburha cali cêrekanè c’omugisho gwa Nyamuzinda. Omukazi w’engumha nk’ali mudahemuka, obwirhonzi bwâge bwayêreka bunayemêze abandi oku ali muzire.

 ^q4.1 Okukengêrwa kuli kurhafà. Oyu bakengire erhi azîne omu bukengere. Ntyo, ôwafa nka akozire ecijiro cinja, abandi bâkaz’imudulirakwo, kwo ali nk’ôrhafiri.

 ^r4.3 Okumera emizi kuli kusêra, kwo kumina kw’emburho okwo, kwo kunarhuma yajinîrira.

 ^s4.7 4. 7: Okwo kuluhûka kwo kuja omu murhûla (rhulole 3. 3).

 ^t5.6 Kuhabuka bulya balesire: «Njira y’Obushinganyanya» (Mig 16, 31; 21. 16).

 ^u5.13 Ahâla, Vulgata ayushwire erhi: « Binwa ba nyankola-maligo bàderhaga omu kuzimu ebyo ».

 ^v5.15 5, 15: Nisi erhi «Oluhemho lwabo muli Nyakasane luli», yene ye « mwanya » gwâbo (rhulole muli Lul 16, 5-6; 73. 26)

 ^w6.5 6, 5: Nka kulya bahaga Musa mpu arhahike omu cihugo c’amalaganyo (rhulole muli : Mib 20, 12) nisi erhi kulya kwa Daudi (rhulole muli 2 Sam 24, 10-17).

 ^x6.16 6, 16: Ahâla burhimanya ali nka muntu: oku bamulonza naye «âja alonza balya bamukwanine».

 ^y6.23 Hali obwâgalwa burhuma omuntu abula iro. Ayâgalwe n’obwigusi bwa bene. zishube ntanya, aje ahorha. Omu bwâgalwa buli ntyo, omuntu arhankaderha mpu amanyisa owundi oku akengire, k’erhi arhamanyire mpu amuciza!

 ^z7.22 7, – Ho omurhima gw’emyanzi y’obushinganyanya guli aha: 7, 25- 8, 1.. – Obushinganyanya burhenzirekwo Nyamubâho bwanashangira obworhere bwage. Aka Nyamuzinda yene, obushinganyanya bugwerhe okuhasha byoshi (7, 27); bubamwo omûka mwimâna (7, 22); mûka gugala byoshi (7, 23); mûka gw’obuhashe bwa Nyamuzinda (7, 25); cerekanè c’obwinja bwage (7, 26); buha nshubizo y’obumoleke bw’ensiku n’amango. Buba burhumirwe emwa abantu (7, 27; 9, 10). Bushangire oku burhegesi bw’igulu (8, 1) n’oku bulyo bwaliremaga (7, 12.21; R, 6). Buba burhonyire emwa Nyamuzinda. – Okula oburhimanya budesirwe, kurheganyize obufulûle bw’endagâno Mpyahya. Mutagatifu Paolo na Yowane, bâyish’iyumva banamanyisc oku Kristu ye Luderho ye na Burhimanya wacijiraga muntu. (Lola Mig 8. 22 n’amahugulo gahali). – Ebi binwa baderhire ohurhimanya burheganyize n’okumanyisa Endagâno Mpyahya yâyi sh’imanyisa Mûka Mwimâna. Eci citabu c’oburhimanya cirinzir’iderha nka kulya oburhimanya ye Mûka Mwimâna (lola l, 6; 9, 17; 7. 22; 7, 24).

 ^a7.25 Enshongôlè: nka kula bashongôla obûci; omukè eba nshongôlè ya bûci: omurhobo ebà nshongôlè ya cirhende: Owayumva ayuvagye «enshongôlè y’obumoleke bw’irenge ly’Ogala-byoshi kwo kuderha kurhi! Vulgata ahindwire mpu “lubwiko!”

 ^b10.1 Adamu oyo badesire aha, mpu, ishe w’igulu». Kunali kuderha mpu abana bâge, omu buzamba bwâbo, barharhibaga omurhima ci bacîkubagire (rhulole 11, 23).

 ^c10.3 Kayini oyu wàyirhaga omulumuna.

 ^d10.4 Bene Adamu bâdwirhe obubî bwa amango ga Nuhu. Nuhu oyo badesire mpu «mushinganyanya» (Murh 6, 9). Obwarho bwage nabo bo badesire «murhi gwa busha», erhi «murhi kwone».

 ^e10.5 Bulya baja haguma mpu bayûbake omunâra (inkingi) gwa Babeli (Murh 11, 1-9). Kuhamagalwa kwa Abrahamu (Murh 12, 1-3).

 ^f10.6 Loti oyo «mushinganyanya» badesire (rholole 2 Pt 2, 7-8). N’ebishagala birhanu, ali Sodomo, Gomora, Adama, Seboyimi na Segoti (Murh 19, 18-22).

 ^g10.7 Nkabaga muka Loti oyo (Murh 19, 26).

 ^h10.8 Ngasi kakengêzo k’obubî n’obuhane bwabô: 19, 1: okushâbwa kwa Sodomo. Lola muli Lush 29, 21-23. Ciru obuhane bwa Sodomo gwàshubire mugani (Amo 4, 11; Iz 13, 19; Yer 50, 40).

 ⁱ10.10 Galya mango Yakobo ayakiraga mukulu wage Ezau e Mezopotamiya (27, 41-45). Galya mango Yakobo bamuyerekaga bamalahika (Murh 28, 10-22) n’obûko bwâge (28, 13-15).

 ^j10.13 Oyo « mushinganyanya » ye Yozefu, mwene Yakobo.

 ^k11.1 Musa oyo badesire (rhulole Mib 12. 7; Lush 18, 15).

 ^l11.4 Nyamubâho oyo bàyâkûzagya. Omu myanzi ekulikire aha, kuleka 14, 2. 5. barhâciderha bushinganya­ nya ci Nyamubâho, omûka gwâge (11. 20; 12. 1); Oluderho lwâge (12. 9; 16, 12; 18, 15); enfune zâge (11, 17; 14, 6; 16, 15; 19, 8) nisi erhi kuboko kwâge (11, 21; 16. 16).

 ^m11.6 Bulya amîshi ga Nili gahinduka muko, obwo badesire (Lub 7, 14-25),

 ⁿ11.8 Amarhangulo g’enyôrha, nkabaga n’agandi mababale Bene lsraheli bâbwine omu irungu, gâli ga kubayumvisa oku Bene Misiri bâbabire n’obuhane bâhirwe.

 ^o11.11 Bene Misiri abo: erhi Bene lsraheli bàrhacigenda, Bene Misiri bababazibwa n’orhunji rhunji (emihusha, ebikere, amîshi gahindusire muko n’ebindi). Ben’lsraheli bâbire bamagenda, Bene Misiri babul’ikababala bâkengêra Israheli; alikûzibagwa n’obwo bôhe bàhanwa; n’omu kuyu­mva ebinja akolire Bene lsraheli omu irungu, mungo gwabagwarha.

 ^p11.14 Musa: rhulole Lub 1, 22; 2, 3.

 ^q11.15 Buhane bwa Bene Misiri: kulya barhumiragwa ebikere (Lub 8, 1-2), emihusha (Lub 8, 13-14); enzige (Lub 10, 12•15).

 ^r11.16 Rholole 12, 23; 16, I; 18, 4; Lul 7. 15-17; 57, 7; Mig 1, 31; 5, 22.

 ^s12.5 Abantu b’e Kanani bàkazâg’irherekêra abana bâbo, bababâge nka kula bakanarherekêra e­ngumha y’ecibuzi (Lush 12, 31;18, 10).

 ^t12.27 Faraoni, amango bàhanaga ecihugo ca Misiri, ali arhanzir’ihakana mpu arhâlika Bene Israheli (Lub 12,-31-32), erhi âbona abana b’enfula bàmufîra, lyo àyishir’ijà ayemêra. Kuyemêza bamuyemêzize.

 ^u13.1 Endagâno ntanzi eyôrha ekengêza obuhashe bwa Nyamuzinda omu biremwa byage (rhu ole omu Burh 43, 9-12; Lul 19, 2; Ayu 26, 22-26; lz40, 12-14). Cikwône bwo burhanzi obu Endagâno ntanzi eyêrekana ebiremwa nka «bushanja bwa mulenga».

 ^v13.10 Izûba n’omwezi, era nkuba ebanda…. ebyo byoshi oku binali, bibà bidârhi, bibà nka hizîne; cikwône ensanamu baharamya, kwo ziyôrha nka birunda, eba mifiriri.

 ^w13.13 Oyumve oku abalume bashekera ababo! Omurhi mwinja……….. bagukulemwo orhulugu bakaz’ikolesa; ehihimbi hyasigalaga, hirya hya amahajimahaji, hirhankarhengamwo bwârho, hi­rhankarhengamwo kabehe, bahibinje n’obushiru bw’omuntu wafuluka -olya ôrhamire- olya wali ôhêsire omulegerege gwage handi.. Obushanja bwâge abuyûbakire, bulyala burhankahash’icîyûbakira? Abul’ibushenga mpu bumuyûbakire! Ye nyamuzinda abapagani bâharamya oyo!

 ^x14.2 Oburhimanya bunayîgîrize obulenga (Bush 8, 6).

 ^y14.3 Endagâno ntanzi eyôrha eyîgîriza «Okubona-mbere kwa Nyamubâho, n’okushîbirira ayôrha ashîbirira ebiremwa byâge (rhulole muli Lul 145, 8.9.15.16; 147, 9).

 ^z14.6 Bulya bwârho bwa Nuhu obwo.

 ^a14.7 Balya bîgîriza ba mîra, rhuderha « B’ishe wa Ekleziya » hanji bàbwine omusalaba gwa Kristu mw’ogo murhi.

 ^b14.12 Okuhabuka omu nkengêro, kwarhuma ahantu bâhabuka n’omu bworhere.

 ^c14.22 Vulgata, abalenga b’e Bukafu bayankirekwo oku kuhindula aha.

 ^d15.7 Ebinwa bishokwire, byali bya kushekera ebibinjwa n’abantu bigashânizibwe mpu ba,yamuzinda. Ebinwa bikulikire aha, bishekire ababinja n’abatula ebya bene ebyo. Burhanzi: irumbi mpu bushanja; kabirhi: irumbi mpu balenga.

 ^e15.14 15, 14: Kukola kushubira omu myanzi y’olubaga lwa Nyamuzinda n’Ab’e Misiri amango g’olubungo. Omwandisi anali arhanzir’iyireka, ayanka akanwa k’embalalizi kayerekire banyamuzi­nda b’obwihambi (13, 1-15, 13).

 ^f16.3 Birya bikere by’omu citabu c’Olubungo (7, 27-29; 8, 2).

 ^g16.11 Rhulole muli Vulgata. 16, 13: Obuhashe bwa Nyamuzinda burhagwerhi lubibi. Amango amalonza ntaco arhakalikûzakwo omuntu, anamulikûza oku lufù (rhulole muli Iz 38, 10-17; Lul 9, 14; 107,18-19); agwerhe ciru n’okurhenza omuntu omu balindamboho (rhulole muli 1 Bam 17, 17-23; 2 Bam 4, 33-35; 13, 21).

 ^h16.16 Lub 9, 23-24.

 ⁱ16.17 Lub 9, 24-25. Hali amango enkuha ebanda, engulumira ezûke halya yabamlaga.

 ^j16.20 Mâna ago (rhulole muli Lub 16. 31: Lul 78, 25).

 ^k17.2 Buhane bwa kali mwenda: omwizmlya (olole muli Lub 10, 21-23).

 ^l17.9 Omu Bibliya Ntagatifu ya Verbum Bible, Kinshasa, 1992, ogu mulongo gwa 9, gurhenziremwo ibirhi: 9 na 10, LXX yehe guli mulongo muguma, Bible de Jérusalem kwo na kuguma. Ntyo eci cigabi Obushinganyanya 17, ahali ha milongo 20 caligwerhe milongo 21. Okushimba LXX na BJ, rhushubire oku milongo 20, bulya 9 na 10 gukola mulongo gwa 9 gwone yombi ejiremwo  » 9 Ciru bankabire barhakangusiri n’akantu k’ecôbà, ebiryanyi byagera, n’olushungûrho lw’ensimha ziyandala binabakange: bakaz’ifà bugeramwo omusisi erhi bwôba burhuma, balahire ciru okugalamula amasu mpu babone ecirêre n’obwo ntako omuntu abule bwacibona. 10 Baherêrkera. bakaz’igeramwo omusisi n’obwôba, balahira ciru okulola kuli ebyo, Ciru na ntakwo bankacicifumizemwo.

 ^m17.13 Budufu burhenzire ornu kuzimu. Yo rhuderha « ndundulya ya Nnakuzimu ».

 ⁿ18.15 Oluderho lwa Nyamuzinda ludesirwe aha nka muganda warhabâla (rhulole muli Hoz 6, 5; Iz 55,11; Yer 23, 29; Hb 2, 2; Maf 19, 15).

 ^o19.12 Ezo nkwâle yo zarhengaga ebwa nyanja (rhulole muli Mib 11, 31). Ahâla omwandisi aziyerekine nka kulya omu nyanja zayômokaga.

 ^p19.13 Abantu b’e Sodomo, Lola muli Murh 19.

 ^q19.17 Bulya buhane bw’omwizimya ab’e Misiri bàhâbagwa. Omushinganyanya: Loti oyo. Rhulole muli 10, 6; Murh 19; 2 Pt 2, 6-8.

 ^r19.19 Bene Israheli n’ebintu byâbo, bàgera omu nyanja nka kulya bakagera oku idaho. Birya bikere byajaga eka omu cihugo ca Mislri.