Enganîro eyerekîre amashami g’ishanja ly’e Bushi n’ely’e Buhavu eshushine na Bibliya mu bigabi bya Murh 1-2; 5; 10 n’ebindi bwenêne Lub 6, 19; Bac 9.16; 1Sam 20.29; 2Sam 10.2

Enganîro eyerekîre amashami g’ishanja ly’e Bushi n’ely’e Buhavu eshushine na Bibliya mu bigabi 1-2; 5; 10 n’ebindi bwenêne Lub 6, 19; Bac 9.16; 1Sam 20.29; 2Sam 10.2

Omurhondêro

5

Bashakulûza b’embere w’ecihonzi cinene

1 Alaga ecitabu c’emimo y’Adamu. Erhi Nnâmahanga alema omuntu, amujira oku nshusho ya Nnâmahanga; 2 mulume n’omukazi abalemire, abagisha anabayîrika bantu erhi abalema. 3 Adamu al’igwerhe myaka igana na makumi asharhu, erhi aburha omugala oku nshusho yage n’okucikebo cage, anamuha izino lya Set. 4 Erhi ayus’iburha Seti, Adamu ashub’ilama myaka magana munani anaburha abagala n’abali. 5 Akalamo k’Adamu koshi kali ka myaka magana mwenda na makumi asharhu, agal’ifa. 6 Set al’igwerhe myaka igana n’irhanu erhi aburha Enosh. 7 Erhi aba amaburha Enoshi, Set ashub’ilama myaka magana munani na nda anaburha abagala n’abali. 8 Akalamo ka Set koshi kali ka myaka magana mwenda n’ikumi n’ibiri: agal’ifa. 9 Enoshi al’igwerhe myaka makumi gali mwenda erhi aburha Kenan; 10 erhi aba amaburha Kenan, Enosh ashub’ilama myaka magana munani n’ikumi n’irhanu, anashub’iburha abagala n’abali. 11 Akalamo ka Enosh koshi kali ka myaka magana mwenda n’irhanu; agal’ifa. 12 Kenan al’igwerhe myaka makumi gali nda erhi aburha Mahalaleel. 13 Erhi aba amaburha Mahalaleel. Kenan ashu’ilama myaka magana munani na makumi ani, anakaburha abagala n’abali 14 Akalamo ka Kenan koshi kali ka myaka magana mwenda n’ikumi, agal’ifa. 15 Mahalaleel aligwerhe myaka makumi gali ndarhu n’irhanu erhi aburha Yared: 16 Erhi aba amaburha Yared, Mahalaleel ashub’ilama myaka magana munani na makumi asharhu, anakaburha abagala n’abali. 17 Akalamo ka Mahalaleel koshi kali ka myaka magana munani na makumi galimwenda n’irhanu, agal’ifa. 18 Yared aligwerhe myaka makumi galindarhu n’ibiri erhi aburha Enokh; 19 Erhi aba amaburha Enokh, Yared ashub’ilama myaka magana munani anakaburha abagala n’abali. 20 Akalamo ka Yared koshi kali ka myaka magana mwenda na makumi galindarhu n’ibiri: agali’ifa 21 Enokh aligwerhe myaka makumi galindarhu n’irhanu erhi aburha Matushaleme. 22 Enokh alusibwa na Nnâmahanga. Erhi aba amaburha Matushaleme, Enokh ashub’ilama myaka magana asharhu anakaburha abagala n’abali. 23 Akalamo ka Enokh koshi kali ka myaka magana asharhu na makumi galindarhu n’irhanu. 24 Bulya Enokh alilusibwe na Nyamuzinda, arhaciberaga eno igulu. Nyamuzinda amuhêka. 25 Metushaleme aligwerhe myaka igana na makumi galimunani na nda erhi aburha Lamek. 26 Erhi aba amaburha Lamek, Metushaleme ashub’ilama myaka magana nda na makumi galimunani n’ibiri, anakaburha abagala n’abali. 27 Akalamo ka Metushaleme koshi kali ka myaka magana mwenda na makumi galimwenda na mwenda, agal’ifa. 28 Lamek aligwerhe myaka igana na makumi galimunani n’ibiri erhi aburha omugala. 29 Amuyirika erya Nuhu, omu kuderha, erhi: » Oyu ayishirhurhûliliza oku mukolo n’omurhamo gw’amaboko girhu, bulya Nyakasane aheherire obudaka ». 30 Erhi aba amaburha Nuhu, Lamek ashub’ilama myaka magana mwenda na makumi galimwenda n’irhanu, anakaburha abagala n’abali. 31 31 Akalamo ka Lamek koshi kali ka myaka magana nda na makumi galinda na nda, anagal’ifa. 32 Nuhu aligwerhe myaka magana arhanu erhi aburha Sem, Ham na Yafet.

Enganîro y’Abashi

Oku Ishanja ly’ Abashi lyasingagwa n’amashami galyo

Abalirhulya ishwa baderha oku Bushi n’Abashi hikola hishami hitya hy’endalamule Mwâmi w’Ababeleji ashamulaga Amâmi gayubakaga omu mashwa agushaga omu Burhegesi Ntagengwa Congo (Etat Indépendant du Congo) omu 1985. Ishanja lyashuba ishami omu kuderha kw’abarhurhegekaga buja (colonisation).

P. Colle[1], arhubwizire oku Abashi luli lubaga lw’emilala minji eyubaka e Bushi , lubaga lushambâla Amashi kurhenga mira

a.      cisiki c’enderho (étymologiquement)

ahugwire oku olwo lubaga luderhwa BASHI.  Omuzi gw’ecinwa « shi » gushushana n’ezindi ndimi z’Abantu b’omu Afrika « si, chi », ndimi ziderhwa « Ndimi za Bantu.  Omu kuderha erhi kuyandika « Shi », amango ashokolirwe na « n », kuli kuderha  « igulu », « idaho », « budaka », (nshi, nsi, nchi).  Omu kuyushulakwo ehimanyiso hy’ahantu (locatif)  ha, ku, ni, ebyo binwa kunabe kuderha : « oku idaho, oku, ah’idako (aha nshi, chini, etc.) ».

Ebishokwire biyerekine oku ecinwa BASHI cidesire ntya  : ab’en’igulu,bannabudakabene ishwa, les bahinzi b’ishwa lyabo ; kandi erhi bantu b’idako, omu kabanda, arhali bala bali nyuma z’ebirhondo.  Izino ly’Abashi lyamabonekamwo kubiri : omukolo bajira n’aha bayubaka.  Ogu muzi gw’ebinwa gushushine n’ogw’omu bibliya, bulya omuntu murhanzi w’omu Bibliya adesirwe Adamu. Omu cihebraniya ‘adamâ , kuli kuderha budaka, aligi ‘olya bakulaga omu budaka, olya wabumbagwa n’ebidaka, akatulo k’okw’idaho (Murh 1-2). Abashi lenabo mpu omuntu murhanzi ye KASHONDA/KASHENDA olya Nyamuzinda ayoôlaga omu civu c’enyanja, ayonyôlamwo na mukage même LONDO, kwo kuderha Civu, omu ndimi nyinji z’e Kivu

b.     Eci cinwa omu ndamiro y’abantu (Sociologiquement)

Ecicinwa SHI cigwerhe okuyumvubwa kwa kasharhu  : bantu b’idakobantu kwonebashizi[2], embere za bala « Baluzi » barhegeka ecihugo, bo baligi « Banyamwoca ».  Omukulu wa Abanyamwoca, yekola mwami w’e Bushi, arhôzire izîno lya Nnabushi erhi arhôla entebe asigiragwa na NNASHI (aha rhusome emyanzi emwa Christophe Munzihirwa kurhi Kabare ajaga e Bushi, arhenga e Lwindi)[1].

Haligi mango rhuyumva abagayaguza abasi babaderha mpu BANYABUNGU.  Ngahi okwo kwarhengaga wani ?

P. Colle acikebirwe oku okwo kwarhengaga oku Banyarwanda. Yumvagi enganîro :  Mpu Sibula, aburhwa n’abarhalikwanine okuyankana bulya bali ba mulala muguma, lero bamukaga omu mulala gwobo Bahande, buzinda, abacûbaka c’omulala le clan Basibula. Erhi aba mwami w’Abahavu, agandaza, ajiyûbaka aha Bunga oku Idjwi.  Ntyo ahinduka « Nyebunga ».  Mpu erhi acigend’ilwa e Rwanda afirayo.  Abanyarwanda, omu kulonza oku barhaciderhaga Abahavu mpu Bahavu, ci mpu Banyebunga, co cinwa cahindusire Banyabungu, kwali kukengeza oku arhali muluzi nkana ».  Iryo izino lyayahukira Abashi boshi. N’obwo Alexis Kagame yehe aba adesire oku Banyabungu kwali kuderha « abo badarhi » amango Abashi n’Abahavu bakagihima Abanyarwanda.

Bantu banguma baguma, barhamanyiri enganîro, ahali h’okuderha Banyabungu, banaderhe mpu Banya-bongo.  Bakacikebwa mpu iryo izîno omu kiswahili lyarhengaga, omu kanwa ka abasirika babeleji balonzagya okugayaguza Abashi mpu baba Banywesi. Owakulya ishwa arhakakuyereka olubibi. Colle yehe adesire oku kwali kuhab’ihubula Banyabungu omu kanwa ka muzungu kwadwirhe ebyo.  Banya-bongo kuli kuhubula kubi Banyabungu, erhi kucihabisa lyo bajacira Abashi mpu baba banywesi.

TABLE GENEEALOGIQUE SUCCINTE (musome ehyo omu nfarasè)

Créaeur  DIEU NYAMUZINDAfemmeClancomparerlocalité
Crée tiré du limon du lac  KASHENDA/KASHONDA  Gn 1-2 
Descendant  Cilanga    
Temps écoulé  28 générations  Gn 5 
Desendant  KanjaFille de Cilenge  kuyankira omu mulala Gn 24 
   Nyabuholo    
   Quelques générations    
   Mushingi dont la mère est NganjakafekaNakwigurhaowahole Gn 10 KUSH Gn 11Mulunga e Kaziba
MushingidevientchefNabuhyohya  Jacob devien IsraelColline Nyehya-Migano
Desendants de Mushingi  Répartition sous- clans Au Buhunde, royaume Au Bushi-Nord, royaume Au Bushi-Sud, royaume Au Butembo, royaume Au Bubembe, royaume  Ex 6.19 MUSHIForet BUHAVU
   Ces 4 clans forment la tribu BANYEHYA    
Nouveau CILANGAPoussée immigratoire Pousse les BENYEHYA  Investissent les noveaux chefs 
   Roi de BAHUNDEInesti par les pygmées Shakijiri et Ngambwa   
   Roi de BUHAVUInvesti par le pygmée Murohoye   
   Roi du BUSHI-KabareInvesti par le pygmée Nabukumwe   
   Roi du BUSHI-NgwesheInvesti par le pygmée Kabamba   
   Roi du BUBEMBEInvesti par pygmée non connu   
   Roi du BUTEMBOInvesti par pygmée non connu   
Les pygmées habitent près des rois qu’ils investissent       
Les chefs pygmées  Nashi chef de BALEGA     Naluniga chef de BARUNGU     Bushi Ngweshe-Kabare Sud Lac Kivu  
CILANGA Roi de NDORWAEnvahit le territoire ouest du Lac Kivu en 1300 Ses fils : Kahande ou Kanyirhambi occupe le Bahunde devenu Les BASIBULA   Ouest du Lac KIVU
   Kanyindu occupe le Lwindi et devient Nyalwindi chef de BANYINDU    
Fils de Kanyindu  -Nnaninja fonde le clan BALINJA au nord -Mufunda fonde le clan BAFUNDA   Nord Lwindi Sud Lwindi
KabareVient de Lwindi Le clan BARUNGU du chef Naluniga est supplanté par Kabare chef de BANYAMWOCA   Kabare Et Ngweshe actuels
Nashi (Nashi aba n’omu bibliya : Jg 9.16 1Sam 20.29 1Sam 10.2Clan Balega se subdivise en 5 branches -B’e Canya   -B’e Cime     -Bacuma   -Bacishoki, Benenciko -Bakasiru   -Bushi central -Bushi nord et îles -Lac Mokoto -Irhambi -Kalonge
Les 5 branchesSont supplantées par Les BASIBULA et les BANYINDU    
Un descendant de Kahande  Sibula Nyebunga fut tué au Rwanda mais son cœur et le diadème sont ramenés à sa mère sur l’île d’Ijwi    
Alliance entre clans  Clan Bahande et clan Banyehya    
   De Nabunyehya naquit BARHWA    
Barhwa eut 2 fils : Kalinda et Luciza  BarhwaUnit à une femme Bahande et renonce à son clan pygmée   
   Le fils de Barhwa, Kalinda devient père de BASIBULA ou Bahande ou Bene Muvunyi De Luciza sorti le clan des BWEGA   Buhunde
Mort de KalindaTué par Luganzu I du Rwanda Fin XVe siècle    
   Le clan Bayindu se dévéloppe -Un fils de Kanyindu, KILINGISHE va à LUVUNGI -un autre fils Kahamba fonde le clan BAHAMBA dont le chef est Kabwika en 1936 -le petit fils de Kahamba, Lwamo fonde le clan BANYAMBALA dont le chef est Nyamugira en 1936 au Bufuliru. -le petit fils de Lwamo fonde le clan des BACIVULA dont le Chef est NAKAZIBA au sud du Bushi   Sur la rive du Lwindi ouest et nord ainsi que les régions entre lac Kivu, Ruzizi et la chaîne forestière
   Les filles de Kiligishe avec Nalwindi vont occasioner le clan de BANYAMCA dont le chef est Kabare, né de Namuhoye fille de Nalwindi    
Kabare fils de NamuhoyeQuitte Lwindi Il vient vient supplanter Naluniga au Bushi –Kabare et Ngweshe -Plusieurs familles l’accompagnent : -clan Bashaza -clan Banyalugono -clan Bnanyalwizi sous la direction des BANYAMWOCASa mère mourut à BURHINYI Un de ses frères devient chef de Barhinyirhinyi   
Kabare arivé au Bushisupplante -les BARUNGU -les BALEGA -les BASHOHO -les BANYIGANDA -les BANYIBAMBA  

Amashami g’ishanja ly’e BUSHI n’ely’e  BUHAVU gwarhi; Prof Gaspard MUGARUKA Bin- MUBIBI (whahtsapp)

Miramira, erhi omuntu akanizire ensimba ezira omulala gwage, alikwanine ashulûlwe bulya zali nshonyi za mulala gwoshi n’ishanja lyage. Ene birhaciba ntyo, ci kwone ab’ecinyamulala bacigwerhe obukenge oku nsimba ezira omulala gwabo. Omu masu ga banji b’ene eyo nsimba ezira omulala erhacibonekana ya bulagirire omu isha,i l’ishanja erhi omu ishanja ly’Abashi erhi ery’Abahavu.

Ensimba zaziraga abantu omu cihugo ca Kivu y’e Mukondwè-Buzikiro bwa nyanja KIVU ziri zezi: ngwi, kashafu, mbogo, ngulube, kabwa, ntale, mushiku, musimbi, la kafaa, nyambwe, na ntyo na ntyo… Omu binyunyi n’ebinyafûka, hali  muhangali, nnakansisi, hungwe, ,usherebera, lujarha, na ntyo na ntyo… enfin amahanzi n’orhunyagâsi,hali: nduûgu, munsheke,lujuci, mwinûnu,lwirhangula, na ntyo na ntyo…

Haba ,ashami g’ishanja 73 omu bihugo by’e Mwêneè-Buzikiro bw’ enyanja Kivu omu mashanja gombi Bashi na Bahavu. Mwalimu Mugaruka ajiraga obu busagasi omu myaka 1980 na 1983, abona oku amashami milala gashandire omu mashanja gombi haligi n’agali lunda luguma lwone, omu Bashi mwone kandi erhi omu Bahavu mwone.. Kwa lwiganyo mpu,  Barhungu barhaluga e Buhavu, kwo na kuguma Ababofa, Abanyamubira, Abalangiro, Abanyihoka, Abarhana na Abahesi. Okwo kuyumvikine cirhumire abo bali e mukondwè gwa Bushi bulya hali emilala yarhengaga e Rwanda n’eyarhengaga eLwindi emwa Abanyintu.

Abashaza, Abanyambiriri, Abaloho, Abadaha ciru n’Abalega bali bqnji e Buhavu bulya yo bayirukiraga kurhenga e Rwanda ; kandi e Buhunde bali banji bulya yo hofi n’e Rwanda. Bali banji kandi oku birhwa Idjwi n’oku bindi birhwa omu nyanja Kivu nka  Iko, Ibinja, Ishovu, Ceya, Nyamaranga, Cegera, Muhembe, Nyamizi, Irhe, Wafulu na Ishovu. Amashami garhengaga e Buhunde, galirhanziritwa icumbi e Buloho, e Buzi,  n’e Zizalo e mwênè gwa Buhavu.

Tableau représentatif des clans avec leurs totems (musome ehi omu cigushè nfarasè n’amashi)                  

Appellation claniqueTerme en mashi ou en cihavuTerme en français
BANYAMWOCA NGWINDJUZILEOPARD
BASIBULAMPENECHAT-TIGRE
BAHANDEMPENECHEVRE
BANYIHOKA ou BAZIMULENGWILEOPARD
BARHANAHUNGWECORBEAU
BAHESIIGUPYTHON
BANYAMUBIRAHUNGWECORBEAU
BATUMBA ou BALAMBONGWILEOPARD
BABAMBOKAFUNZIROITELET
BALANGIRONGWILEOPARD
BANYALWIZIKABWACHIEN
BASHINJAHAVU ou BEEGACIKERECRAPAUD
BANYACOYAMUSIMBISERVAL
BALINJAKAFUNZIROITELET
BANYUNGUMUHANGALIGRUE COURONNEE
BANYKHIKABWACHIEN
BABWANDACIBUZIMOUTON
BABIRIZINKWALEPERDRIX
BALINZI ou BABULINZIMUSIMBISERVAL
BALUKUHUNGWECORBEAU
BASHIMBILUBAKAEPERVIER
BALOHOMUSHIKUCHIMPAZE
BAKANGAKABAMBALISILURE
BAHANGAMBOGOBUFFLE
BALUMBUMBOGOBUFFLE
BARHEMBONJUZICHAT-TIGRE
BANYINTUNYANGEIBIS
BAHAMBANGABIANTILOPPE GRISE
BANYAMBALAKAFAACIVETTE
BANYACIVULALUMVECAMELEON
BABOFANYAMWISISIBERGERONNETTE
BAFUNDANYAMWISISIBERGERONNETTE
BANYAMBIRIRINGULUBECOCHON
BASHOHOCIKERECRAPAUD
BANYAMUKALICIKERECRAPAUD
BASARAZIIGUPYTHON
BADAHANYAMWISISIBERGERONNETTE
BAHONDWAKAFUNZIROITELET
BANJOGAHUNGWECORBEAU
BANYALUNUCIBIRIBIRICHOUVETTE
BAZIRALOMBUKULEANTILOPPE
BANYACIVUNOCIBIRIBIRICHOUVETTE
BANYAKADUSINYANGEIBIS
BANYALWENGENYAMBWECHACAL
BANYITUMUNYAMBWECHACAL
BANYACIANGAKABWACHIEN
BASHEKE ou BANYALUGONOMUSHEKECRIQUET VERT
BISHAZAKABWACHIEN
BANYAMUNGERENKAFUVACHE
BARHUNGULUMVECAMELEON
BALEGA ou BASHEBESHEKAFUNZIROITELET
BANYEHYAKABWACHIEN
BANYALENGENGWILEOPARD
BANYAKABWAKABWACHIEN
BAGOMBAKAFUNZIROITELET
BANYIBAMBAMUSIMBISERVAL
BAZIRAMPENEMPENECHEVRE
BANYA KADUMAMFUKOTAUPE
BAKANGARHWAKABWACHIEN
BAKUMUMUSIMBISERVAL
BASHANJAKAFUNZIROITELET
BANYAMALINDYEKABWACHIEN
BATANGAKABWACHIEN
BAHANGARHWACINONERACRIQUET GRIS
BARHUNGURHWACINONERACRIQUET GRIS
BALAMBAKATUNZIROITELET
BANYAMAHANZILUZIGESAUTERELLE
BWOZI (BASOSE ou BANYANKOLE)NGWILEOPARD
BANYACIDAHACIBIRIBIRICHOUVETTE
BATWALUSHULINYANGEIBIS
BASIBULA-BAHANDELUTANGULIRAARRAIGNEE
BASHANGWANJUZICHAT-TIGRE
BANYANGURUMUSHEREBERALEZARD

[1] Munzihirwa C., Pouvoir royal et idéologie : rôle du mythe, des rites et des proverbes dans la monarchie précoloniale du royaume de Kabaré (Zaïre) ,in https://www.persee.fr/doc/jafr_0399-0346_2002_num_72_1_1297

Votre commentaire

Entrez vos coordonnées ci-dessous ou cliquez sur une icône pour vous connecter:

Logo WordPress.com

Vous commentez à l’aide de votre compte WordPress.com. Déconnexion /  Changer )

Image Twitter

Vous commentez à l’aide de votre compte Twitter. Déconnexion /  Changer )

Photo Facebook

Vous commentez à l’aide de votre compte Facebook. Déconnexion /  Changer )

Connexion à %s