Enganîro eyerekîre amashami g’ishanja ly’e Bushi n’ely’e Buhavu eshushine na Bibliya mu bigabi 1-2; 5; 10 n’ebindi bwenêne Lub 6, 19; Bac 9.16; 1Sam 20.29; 2Sam 10.2
Omurhondêro
5
Bashakulûza b’embere w’ecihonzi cinene
1 Alaga ecitabu c’emimo y’Adamu. Erhi Nnâmahanga alema omuntu, amujira oku nshusho ya Nnâmahanga; 2 mulume n’omukazi abalemire, abagisha anabayîrika bantu erhi abalema. 3 Adamu al’igwerhe myaka igana na makumi asharhu, erhi aburha omugala oku nshusho yage n’okucikebo cage, anamuha izino lya Set. 4 Erhi ayus’iburha Seti, Adamu ashub’ilama myaka magana munani anaburha abagala n’abali. 5 Akalamo k’Adamu koshi kali ka myaka magana mwenda na makumi asharhu, agal’ifa. 6 Set al’igwerhe myaka igana n’irhanu erhi aburha Enosh. 7 Erhi aba amaburha Enoshi, Set ashub’ilama myaka magana munani na nda anaburha abagala n’abali. 8 Akalamo ka Set koshi kali ka myaka magana mwenda n’ikumi n’ibiri: agal’ifa. 9 Enoshi al’igwerhe myaka makumi gali mwenda erhi aburha Kenan; 10 erhi aba amaburha Kenan, Enosh ashub’ilama myaka magana munani n’ikumi n’irhanu, anashub’iburha abagala n’abali. 11 Akalamo ka Enosh koshi kali ka myaka magana mwenda n’irhanu; agal’ifa. 12 Kenan al’igwerhe myaka makumi gali nda erhi aburha Mahalaleel. 13 Erhi aba amaburha Mahalaleel. Kenan ashu’ilama myaka magana munani na makumi ani, anakaburha abagala n’abali 14 Akalamo ka Kenan koshi kali ka myaka magana mwenda n’ikumi, agal’ifa. 15 Mahalaleel aligwerhe myaka makumi gali ndarhu n’irhanu erhi aburha Yared: 16 Erhi aba amaburha Yared, Mahalaleel ashub’ilama myaka magana munani na makumi asharhu, anakaburha abagala n’abali. 17 Akalamo ka Mahalaleel koshi kali ka myaka magana munani na makumi galimwenda n’irhanu, agal’ifa. 18 Yared aligwerhe myaka makumi galindarhu n’ibiri erhi aburha Enokh; 19 Erhi aba amaburha Enokh, Yared ashub’ilama myaka magana munani anakaburha abagala n’abali. 20 Akalamo ka Yared koshi kali ka myaka magana mwenda na makumi galindarhu n’ibiri: agali’ifa 21 Enokh aligwerhe myaka makumi galindarhu n’irhanu erhi aburha Matushaleme. 22 Enokh alusibwa na Nnâmahanga. Erhi aba amaburha Matushaleme, Enokh ashub’ilama myaka magana asharhu anakaburha abagala n’abali. 23 Akalamo ka Enokh koshi kali ka myaka magana asharhu na makumi galindarhu n’irhanu. 24 Bulya Enokh alilusibwe na Nyamuzinda, arhaciberaga eno igulu. Nyamuzinda amuhêka. 25 Metushaleme aligwerhe myaka igana na makumi galimunani na nda erhi aburha Lamek. 26 Erhi aba amaburha Lamek, Metushaleme ashub’ilama myaka magana nda na makumi galimunani n’ibiri, anakaburha abagala n’abali. 27 Akalamo ka Metushaleme koshi kali ka myaka magana mwenda na makumi galimwenda na mwenda, agal’ifa. 28 Lamek aligwerhe myaka igana na makumi galimunani n’ibiri erhi aburha omugala. 29 Amuyirika erya Nuhu, omu kuderha, erhi: » Oyu ayishirhurhûliliza oku mukolo n’omurhamo gw’amaboko girhu, bulya Nyakasane aheherire obudaka ». 30 Erhi aba amaburha Nuhu, Lamek ashub’ilama myaka magana mwenda na makumi galimwenda n’irhanu, anakaburha abagala n’abali. 31 31 Akalamo ka Lamek koshi kali ka myaka magana nda na makumi galinda na nda, anagal’ifa. 32 Nuhu aligwerhe myaka magana arhanu erhi aburha Sem, Ham na Yafet.
Enganîro y’Abashi
Oku Ishanja ly’ Abashi lyasingagwa n’amashami galyo
Abalirhulya ishwa baderha oku Bushi n’Abashi hikola hishami hitya hy’endalamule Mwâmi w’Ababeleji ashamulaga Amâmi gayubakaga omu mashwa agushaga omu Burhegesi Ntagengwa Congo (Etat Indépendant du Congo) omu 1985. Ishanja lyashuba ishami omu kuderha kw’abarhurhegekaga buja (colonisation).
P. Colle[1], arhubwizire oku Abashi luli lubaga lw’emilala minji eyubaka e Bushi , lubaga lushambâla Amashi kurhenga mira
a. cisiki c’enderho (étymologiquement)
ahugwire oku olwo lubaga luderhwa BASHI. Omuzi gw’ecinwa « shi » gushushana n’ezindi ndimi z’Abantu b’omu Afrika « si, chi », ndimi ziderhwa « Ndimi za Bantu. Omu kuderha erhi kuyandika « Shi », amango ashokolirwe na « n », kuli kuderha « igulu », « idaho », « budaka », (nshi, nsi, nchi). Omu kuyushulakwo ehimanyiso hy’ahantu (locatif) ha, ku, ni, ebyo binwa kunabe kuderha : « oku idaho, oku, ah’idako (aha nshi, chini, etc.) ».
Ebishokwire biyerekine oku ecinwa BASHI cidesire ntya : ab’en’igulu,bannabudaka, bene ishwa, les bahinzi b’ishwa lyabo ; kandi erhi bantu b’idako, omu kabanda, arhali bala bali nyuma z’ebirhondo. Izino ly’Abashi lyamabonekamwo kubiri : omukolo bajira n’aha bayubaka. Ogu muzi gw’ebinwa gushushine n’ogw’omu bibliya, bulya omuntu murhanzi w’omu Bibliya adesirwe Adamu. Omu cihebraniya ‘adamâ , kuli kuderha budaka, aligi ‘olya bakulaga omu budaka, olya wabumbagwa n’ebidaka, akatulo k’okw’idaho (Murh 1-2). Abashi lenabo mpu omuntu murhanzi ye KASHONDA/KASHENDA olya Nyamuzinda ayoôlaga omu civu c’enyanja, ayonyôlamwo na mukage même LONDO, kwo kuderha Civu, omu ndimi nyinji z’e Kivu
b. Eci cinwa omu ndamiro y’abantu (Sociologiquement)
Ecicinwa SHI cigwerhe okuyumvubwa kwa kasharhu : bantu b’idako, bantu kwone, bashizi[2], embere za bala « Baluzi » barhegeka ecihugo, bo baligi « Banyamwoca ». Omukulu wa Abanyamwoca, yekola mwami w’e Bushi, arhôzire izîno lya Nnabushi erhi arhôla entebe asigiragwa na NNASHI (aha rhusome emyanzi emwa Christophe Munzihirwa kurhi Kabare ajaga e Bushi, arhenga e Lwindi)[1].
Haligi mango rhuyumva abagayaguza abasi babaderha mpu BANYABUNGU. Ngahi okwo kwarhengaga wani ?
P. Colle acikebirwe oku okwo kwarhengaga oku Banyarwanda. Yumvagi enganîro : Mpu Sibula, aburhwa n’abarhalikwanine okuyankana bulya bali ba mulala muguma, lero bamukaga omu mulala gwobo Bahande, buzinda, abacûbaka c’omulala le clan Basibula. Erhi aba mwami w’Abahavu, agandaza, ajiyûbaka aha Bunga oku Idjwi. Ntyo ahinduka « Nyebunga ». Mpu erhi acigend’ilwa e Rwanda afirayo. Abanyarwanda, omu kulonza oku barhaciderhaga Abahavu mpu Bahavu, ci mpu Banyebunga, co cinwa cahindusire Banyabungu, kwali kukengeza oku arhali muluzi nkana ». Iryo izino lyayahukira Abashi boshi. N’obwo Alexis Kagame yehe aba adesire oku Banyabungu kwali kuderha « abo badarhi » amango Abashi n’Abahavu bakagihima Abanyarwanda.
Bantu banguma baguma, barhamanyiri enganîro, ahali h’okuderha Banyabungu, banaderhe mpu Banya-bongo. Bakacikebwa mpu iryo izîno omu kiswahili lyarhengaga, omu kanwa ka abasirika babeleji balonzagya okugayaguza Abashi mpu baba Banywesi. Owakulya ishwa arhakakuyereka olubibi. Colle yehe adesire oku kwali kuhab’ihubula Banyabungu omu kanwa ka muzungu kwadwirhe ebyo. Banya-bongo kuli kuhubula kubi Banyabungu, erhi kucihabisa lyo bajacira Abashi mpu baba banywesi.
TABLE GENEEALOGIQUE SUCCINTE (musome ehyo omu nfarasè)
Créaeur | DIEU NYAMUZINDA | femme | Clan | comparer | localité | ||
Crée tiré du limon du lac | KASHENDA/KASHONDA | Gn 1-2 | |||||
Descendant | Cilanga | ||||||
Temps écoulé | 28 générations | Gn 5 | |||||
Desendant | Kanja | Fille de Cilenge | kuyankira omu mulala Gn 24 | ||||
Nyabuholo | |||||||
Quelques générations | |||||||
Mushingi dont la mère est Nganjakafeka | Nakwigurhaowahole | Gn 10 KUSH Gn 11 | Mulunga e Kaziba | ||||
Mushingi | devient | chef | Nabuhyohya | Jacob devien Israel | Colline Nyehya-Migano | ||
Desendants de Mushingi | Répartition sous- clans Au Buhunde, royaume Au Bushi-Nord, royaume Au Bushi-Sud, royaume Au Butembo, royaume Au Bubembe, royaume | Ex 6.19 MUSHI | Foret BUHAVU | ||||
Ces 4 clans forment la tribu BANYEHYA | |||||||
Nouveau CILANGA | Poussée immigratoire | Pousse les BENYEHYA | Investissent les noveaux chefs | ||||
Roi de BAHUNDE | Inesti par les pygmées Shakijiri et Ngambwa | ||||||
Roi de BUHAVU | Investi par le pygmée Murohoye | ||||||
Roi du BUSHI-Kabare | Investi par le pygmée Nabukumwe | ||||||
Roi du BUSHI-Ngweshe | Investi par le pygmée Kabamba | ||||||
Roi du BUBEMBE | Investi par pygmée non connu | ||||||
Roi du BUTEMBO | Investi par pygmée non connu | ||||||
Les pygmées habitent près des rois qu’ils investissent | |||||||
Les chefs pygmées | Nashi chef de BALEGA Naluniga chef de BARUNGU | Bushi Ngweshe-Kabare Sud Lac Kivu | |||||
CILANGA Roi de NDORWA | Envahit le territoire ouest du Lac Kivu en 1300 | Ses fils : Kahande ou Kanyirhambi occupe le Bahunde devenu Les BASIBULA | Ouest du Lac KIVU | ||||
Kanyindu occupe le Lwindi et devient Nyalwindi chef de BANYINDU | |||||||
Fils de Kanyindu | -Nnaninja fonde le clan BALINJA au nord -Mufunda fonde le clan BAFUNDA | Nord Lwindi Sud Lwindi | |||||
Kabare | Vient de Lwindi | Le clan BARUNGU du chef Naluniga est supplanté par Kabare chef de BANYAMWOCA | Kabare Et Ngweshe actuels | ||||
Nashi (Nashi aba n’omu bibliya : Jg 9.16 1Sam 20.29 1Sam 10.2 | Clan Balega se subdivise en 5 branches | -B’e Canya -B’e Cime -Bacuma -Bacishoki, Benenciko -Bakasiru | -Bushi central -Bushi nord et îles -Lac Mokoto -Irhambi -Kalonge | ||||
Les 5 branches | Sont supplantées par | Les BASIBULA et les BANYINDU | |||||
Un descendant de Kahande | Sibula Nyebunga fut tué au Rwanda mais son cœur et le diadème sont ramenés à sa mère sur l’île d’Ijwi | ||||||
Alliance entre clans | Clan Bahande et clan Banyehya | ||||||
De Nabunyehya naquit BARHWA | |||||||
Barhwa eut 2 fils : Kalinda et Luciza | Barhwa | Unit à une femme Bahande et renonce à son clan pygmée | |||||
Le fils de Barhwa, Kalinda devient père de BASIBULA ou Bahande ou Bene Muvunyi De Luciza sorti le clan des BWEGA | Buhunde | ||||||
Mort de Kalinda | Tué par Luganzu I du Rwanda | Fin XVe siècle | |||||
Le clan Bayindu se dévéloppe -Un fils de Kanyindu, KILINGISHE va à LUVUNGI -un autre fils Kahamba fonde le clan BAHAMBA dont le chef est Kabwika en 1936 -le petit fils de Kahamba, Lwamo fonde le clan BANYAMBALA dont le chef est Nyamugira en 1936 au Bufuliru. -le petit fils de Lwamo fonde le clan des BACIVULA dont le Chef est NAKAZIBA au sud du Bushi | Sur la rive du Lwindi ouest et nord ainsi que les régions entre lac Kivu, Ruzizi et la chaîne forestière | ||||||
Les filles de Kiligishe avec Nalwindi vont occasioner le clan de BANYAMCA dont le chef est Kabare, né de Namuhoye fille de Nalwindi | |||||||
Kabare fils de Namuhoye | Quitte Lwindi | Il vient vient supplanter Naluniga au Bushi –Kabare et Ngweshe -Plusieurs familles l’accompagnent : -clan Bashaza -clan Banyalugono -clan Bnanyalwizi sous la direction des BANYAMWOCA | Sa mère mourut à BURHINYI Un de ses frères devient chef de Barhinyirhinyi | ||||
Kabare arivé au Bushi | supplante | -les BARUNGU -les BALEGA -les BASHOHO -les BANYIGANDA -les BANYIBAMBA |
…
Amashami g’ishanja ly’e BUSHI n’ely’e BUHAVU gwarhi; Prof Gaspard MUGARUKA Bin- MUBIBI (whahtsapp)
Miramira, erhi omuntu akanizire ensimba ezira omulala gwage, alikwanine ashulûlwe bulya zali nshonyi za mulala gwoshi n’ishanja lyage. Ene birhaciba ntyo, ci kwone ab’ecinyamulala bacigwerhe obukenge oku nsimba ezira omulala gwabo. Omu masu ga banji b’ene eyo nsimba ezira omulala erhacibonekana ya bulagirire omu isha,i l’ishanja erhi omu ishanja ly’Abashi erhi ery’Abahavu.
Ensimba zaziraga abantu omu cihugo ca Kivu y’e Mukondwè-Buzikiro bwa nyanja KIVU ziri zezi: ngwi, kashafu, mbogo, ngulube, kabwa, ntale, mushiku, musimbi, la kafaa, nyambwe, na ntyo na ntyo… Omu binyunyi n’ebinyafûka, hali muhangali, nnakansisi, hungwe, ,usherebera, lujarha, na ntyo na ntyo… enfin amahanzi n’orhunyagâsi,hali: nduûgu, munsheke,lujuci, mwinûnu,lwirhangula, na ntyo na ntyo…
Haba ,ashami g’ishanja 73 omu bihugo by’e Mwêneè-Buzikiro bw’ enyanja Kivu omu mashanja gombi Bashi na Bahavu. Mwalimu Mugaruka ajiraga obu busagasi omu myaka 1980 na 1983, abona oku amashami milala gashandire omu mashanja gombi haligi n’agali lunda luguma lwone, omu Bashi mwone kandi erhi omu Bahavu mwone.. Kwa lwiganyo mpu, Barhungu barhaluga e Buhavu, kwo na kuguma Ababofa, Abanyamubira, Abalangiro, Abanyihoka, Abarhana na Abahesi. Okwo kuyumvikine cirhumire abo bali e mukondwè gwa Bushi bulya hali emilala yarhengaga e Rwanda n’eyarhengaga eLwindi emwa Abanyintu.
Abashaza, Abanyambiriri, Abaloho, Abadaha ciru n’Abalega bali bqnji e Buhavu bulya yo bayirukiraga kurhenga e Rwanda ; kandi e Buhunde bali banji bulya yo hofi n’e Rwanda. Bali banji kandi oku birhwa Idjwi n’oku bindi birhwa omu nyanja Kivu nka Iko, Ibinja, Ishovu, Ceya, Nyamaranga, Cegera, Muhembe, Nyamizi, Irhe, Wafulu na Ishovu. Amashami garhengaga e Buhunde, galirhanziritwa icumbi e Buloho, e Buzi, n’e Zizalo e mwênè gwa Buhavu.
Tableau représentatif des clans avec leurs totems (musome ehi omu cigushè nfarasè n’amashi)
Appellation clanique | Terme en mashi ou en cihavu | Terme en français |
BANYAMWOCA NGWI | NDJUZI | LEOPARD |
BASIBULA | MPENE | CHAT-TIGRE |
BAHANDE | MPENE | CHEVRE |
BANYIHOKA ou BAZIMULE | NGWI | LEOPARD |
BARHANA | HUNGWE | CORBEAU |
BAHESI | IGU | PYTHON |
BANYAMUBIRA | HUNGWE | CORBEAU |
BATUMBA ou BALAMBO | NGWI | LEOPARD |
BABAMBO | KAFUNZI | ROITELET |
BALANGIRO | NGWI | LEOPARD |
BANYALWIZI | KABWA | CHIEN |
BASHINJAHAVU ou BEEGA | CIKERE | CRAPAUD |
BANYACOYA | MUSIMBI | SERVAL |
BALINJA | KAFUNZI | ROITELET |
BANYUNGU | MUHANGALI | GRUE COURONNEE |
BANYKHI | KABWA | CHIEN |
BABWANDA | CIBUZI | MOUTON |
BABIRIZI | NKWALE | PERDRIX |
BALINZI ou BABULINZI | MUSIMBI | SERVAL |
BALUKU | HUNGWE | CORBEAU |
BASHIMBI | LUBAKA | EPERVIER |
BALOHO | MUSHIKU | CHIMPAZE |
BAKANGA | KABAMBALI | SILURE |
BAHANGA | MBOGO | BUFFLE |
BALUMBU | MBOGO | BUFFLE |
BARHEMBO | NJUZI | CHAT-TIGRE |
BANYINTU | NYANGE | IBIS |
BAHAMBA | NGABI | ANTILOPPE GRISE |
BANYAMBALA | KAFAA | CIVETTE |
BANYACIVULA | LUMVE | CAMELEON |
BABOFA | NYAMWISISI | BERGERONNETTE |
BAFUNDA | NYAMWISISI | BERGERONNETTE |
BANYAMBIRIRI | NGULUBE | COCHON |
BASHOHO | CIKERE | CRAPAUD |
BANYAMUKALI | CIKERE | CRAPAUD |
BASARAZI | IGU | PYTHON |
BADAHA | NYAMWISISI | BERGERONNETTE |
BAHONDWA | KAFUNZI | ROITELET |
BANJOGA | HUNGWE | CORBEAU |
BANYALUNU | CIBIRIBIRI | CHOUVETTE |
BAZIRALO | MBUKULE | ANTILOPPE |
BANYACIVUNO | CIBIRIBIRI | CHOUVETTE |
BANYAKADUSI | NYANGE | IBIS |
BANYALWENGE | NYAMBWE | CHACAL |
BANYITUMU | NYAMBWE | CHACAL |
BANYACIANGA | KABWA | CHIEN |
BASHEKE ou BANYALUGONO | MUSHEKE | CRIQUET VERT |
BISHAZA | KABWA | CHIEN |
BANYAMUNGERE | NKAFU | VACHE |
BARHUNGU | LUMVE | CAMELEON |
BALEGA ou BASHEBESHE | KAFUNZI | ROITELET |
BANYEHYA | KABWA | CHIEN |
BANYALENGE | NGWI | LEOPARD |
BANYAKABWA | KABWA | CHIEN |
BAGOMBA | KAFUNZI | ROITELET |
BANYIBAMBA | MUSIMBI | SERVAL |
BAZIRAMPENE | MPENE | CHEVRE |
BANYA KADUMA | MFUKO | TAUPE |
BAKANGARHWA | KABWA | CHIEN |
BAKUMU | MUSIMBI | SERVAL |
BASHANJA | KAFUNZI | ROITELET |
BANYAMALINDYE | KABWA | CHIEN |
BATANGA | KABWA | CHIEN |
BAHANGARHWA | CINONERA | CRIQUET GRIS |
BARHUNGURHWA | CINONERA | CRIQUET GRIS |
BALAMBA | KATUNZI | ROITELET |
BANYAMAHANZI | LUZIGE | SAUTERELLE |
BWOZI (BASOSE ou BANYANKOLE) | NGWI | LEOPARD |
BANYACIDAHA | CIBIRIBIRI | CHOUVETTE |
BATWALUSHULI | NYANGE | IBIS |
BASIBULA-BAHANDE | LUTANGULIRA | ARRAIGNEE |
BASHANGWA | NJUZI | CHAT-TIGRE |
BANYANGURU | MUSHEREBERA | LEZARD |