JOL – – Bible en mashi du Congo
Munkwa munene oku barhumisi ba Yezu na Ekleziya
Bakolaga na C.D.P.C.L., Bukavu bulya omu EBIBLIYA NTAGATIFU,
Verbum Bible, Kinshasa 1992, rhudomire binwa binji bya mashi
YOWELI יואל
Enshokolezi
Ecitabu ca Yoweli cayandikagwa omu mwâka gwa 400 embere ly’okuburhwa kwa Kristu. Cirhumanyisa obworhere bw’omulala gw’Abayahudi enyuma ly’okurhenga elubungo e Babeli: barhàgwerhe mwâmi, bàcisêza omu buyemêre bwâbo. Yoweli akolesa engerêrezo n’ebinwa by’abandi balêbi ba mîra, bwenêne bwenêne Ezekiyeli na Abudiya.
Yoweli ayâliza okuyandagalirwa kw’olubaga lwoshi lwa Nnâmahanga n’Omûka gwâge. Amango gw’Omucunguzi, obulêbi bwâge bwarhangira okuyunjula kurhenga amango Mûka Mwimâna ayandagaliraga Entumwa za Kristu, olusiku lukulu lwa Pentekoste lurhanzi. Petro Mutagatifit ayish’iderha ebinwa bya Yoweli omu nyigîrizo zâge (Ebj 2, 16-21). Yoweli ali mulêbi w’obuciyûnjuze. Ahûna abantu mpu bacishalise banakaz’ishenga bulya bwo buciyûnjuze bw’okuli. Bwayish’ija omu liturjiya y’Ekleziya omu mango ga Kwarezima.
Ecitabu c·’omulêbi Yoweli cimanyisa kurhi enzige zasherêzagya ecihugo ca Yuda bwenêne. Nyamubâho ayâkuza analangâliza oku obuhanya bwâhwe n’oku ecihugo cagaluka omu bworhere bwinja. Cishambala kurhi Nyamubâho ânatwîre amashanja olubanja na kurhi Nyamubâho na Israheli banayîme lwoshi.
EBIRIMWO
1. Obuhanya: okusherêra bwenêne kw’ecihugo n’enzige: c. 1,2-3,5
2. Amashanja gatwirwa olubanja: c. 4,1-17
3. Obufulûle: okucungulwa kwa Yuda: c. 4,19-21
1
1 Ebi biri binwa Nyakasane àderhesagya Yoweli, mwene Petuweli.
I. Obuhanya bw’ enzige
Emirenge y’oburhè oku cihugo
2 Murhege okurhwiri mweshi bagula b’ecihugo, mufukûle amarhwiri ginyu mwe bantu b’e Yuda! Ka mwàrhenzir’ibona kwa bene oku omu mango ginyu, erhi amango ga bashakulûza binyu? 3 Mukushambâlirage abana binyu, n’abana binyu nabo bakubwîre abana bâbo, nabo abana bâbo bakubwîre iburha lyâbo. 4 Ngasi ehi akashôlero kàsizize omu myâka, hyâlìbwa n’enzigea; ehi enzige zisizize hyâlibwa n’ebizindêre; ehi ebizindêre bisizize, hyâlìbwa n’amahanzi. 5 Tulûki, munalake mwe balalwe. Mwe banywi b’amanvu muvugumule emirenge kuli ogu mukenzi gw’amamvu g’ecikànga: murhakàcigalabulakwo. 6 Bulya ababisha barhêzire ecihugo câni, bali banji na ntwâli; amîno gabo nka ga ntale; orhubwâjigo rhwâbo nka rhwa nnina w’entale. 7 Banyônîre ishwab. Bankundulîre emburho bazishangula, bazivungunyula amashami, n’ebibabi byahonga. 8 Mubande endûlù ak’omuhya-kazi oli omu mishîboc alakira omulume ocishuba amurhôla dubaduba. 9 Nta burherekêred oli obw’engano, oli obw’idivayi bucidwîrhe bwalerhwa omu ka-Nyamuzinda. Co cirhumire abadâhwa bali omu mishîbo, bo bajira omukolo gw’okurhumikira Nyakasane. 10 Ebishagala birhaciyimbwamwo akantu; obudaka buli omu mishîbo, bulya emyâka yahagwîrwe, nta mamvu, amavurha gahezire. 11 Mwe bahinzi mujâge omu mirhanyo; mubande endûlù mwe bakomâ b’ez’emizabibu: nta ngano, nta ntônyi ya murhobo gwa mizabibu, nta ciru entônyi nguma y’amavurha mahyahya. 12 Enkoma zahûzire, amashwa gajâmwo ecalânda, emyungu, emirehe n’ebijumbu, emyâka yoshi yayûmire. Ngasi masîma goshi gazimûsire omu bantu.
Omulali gw’okucîshalisa n’okuyakûza Nyakasane
13 Mwe badâhwa, yambali sunzu, muyakûze omu mirenge. Mwe barhumisi ba Nnâmahanga, muyishe, mugeze obudufu bwoshi muli sunzu. Bulya nta burherekêre bucidwîrhe bwalerhwa omu ka-Nyamuzindae, oli oburherekêre bw’engano, oli oburherekêre bw’idivayi. 14 Mwe bagula, mubwîre abantu boshi, murhegeke bacishalise, bajire olusiku lukulu omu ka-Nyamuzinda winyu. Muyakûze Nyamuzindaf. 15 Loli oku olusiku lwa Nnâmahanga luyiruka, luyishire nka cizombo, nka câhirà carhenga emwa Nyamuzinda-Ogala-byoshi. 16 K’ebiryo birhârhuhirigirhaga omu masù, harhaciri masîma n’omwishingo omu ka-Nyamuzinda. 17 Emburho yàmiragwa yayûmîre omu malongog, enkuluba ziri bumu bumu, enguli zâshâbwa bulya murhacibà bici nta mahemba gaduga obuntu. 18 Yumvi oku ebishwêkwa bidwîrhe byalumba! Amasô g’enkafu gadwîrhe gahabuka omu malambo, gaja eyi n’eyi, erhi kubula aha gâkerera kurhuma, ciru n’ebibuzi ekola mihorhà.
Omusengero gw’omulêbi
19 Nnâmahanga, w’ono ndwîrhe nayakûza, bulya ecihugo cahìre mabira, emirhi yoshi yasingônosire. 20 Ebishwekwa byoshi byajongire omu masu gâwe, bulya enyîshi zoshi zaganyire, ecihugo cahya mabirah.
2
Okuhuluza oku lwa-Nnâmahanga
1 Mubûhe emishekerai omu Siyonij, mubande orhuhabâbo oku ntondo ntagatifu. Mugeremwo omusisi mwe bantu mweshi, bulya olwa-Nnàmahanga lwayishire, bulya luli hofi. 2 Lusiku lwa mwizimya n’olwikungu, lusiku luyunjwîre bitù n’omwizizik. Nka kula lukula arhanda emashinji, ntyo kwo engabo y’abantu yâpamuka erhasâg’ibonekana bundi, erhakanacibonekana ciru n’eliguma.
Okurhêrwa n’enzige
3 Embere zâbo, muliro, enyuma zâbo, nayo muliro. Ecihugo kwo ciri embere zâbo nk’ishwa lya Edene, enyuma zâbo ekola mpinga bwamwa! Ntâco câbafulumuka. 4 Eyo ngabo kwo eri nka biterusi, ababishonyirekwo baja babicinagizal. 5 Emidindiri yâbo nka ya mpanzi; baja bacimoga oku ntondo, balaza nka ngulumira ya muliro omu mushûshu gw’ecanda, cigamba ca ngabo ya balwî bakeresire n’amatumu. 6 Omu kubona ntyo, ebihugo bamârhoga n’obwôba, boshi bageramwo ogwa nyegenye. Obusu bwahinduka. 7 Eyo ngabo yamâcinîka nka ntwâli zajilwa, yamagamaga oku byôgo, ngasi muguma gwâge mukâbam. 8 Ntâye wasûnsunika wâbo, ngasi muguma n’enjira yâge, bacîkanika ekarhî k’emyampi buzira kushandabana. 9 Barhêra ecishagala, bacînika oku byôgo, bashonera oku nyumpa, basheshereramwo nka bishambo.
Okubonekerwa kw’olusiku lwa Nyakasane.
10 Amango ayisha, igulu lyâgeramwo omusisi, amalunga gadirhimane. lzûba n’omwêzi bijemwo omwizizi, n’enyenyêzi zizime. 11 Izù lya Nnâmahangan lyâyumvikane, ashokolire engabo zâge, bulya abamulwira bali banji, bulya ajira obuhashe bunji n’oku adesire kwo kunaba; Iuli lukulu olusiku lwa Nyamuzinda, lwa kuyôbohya, na ndi wankamuja emalanga?
Gakola mango g’okugaluka emwa Nyakasane
12 Gaciri mango g’okugaluka emunda ndi, kwo Nyakasane, adesire. Okwo mukujire n’omurhima gwinyu gwoshi: mucishalise, mulake munanyakûze. 13 Arhali myambalo yinyu yo musharhulage, ci murhima gwinyu gwo mukwânîne okuhindula. Neci, galuki emwa Nyakasane bulya ali mwonjo na mwinja, analegame omu kukaliha, ci mubidu omu kuhâna obwonjo, arhanakwirirwa mabi. 14 Kwankanaba anankahindwîre omuhìgo gwâge, anakuyunjuze mugìshoo. Okubundi obwo, olerhere Nyamuzinda entûlo z’engano n’ìdìvayì. 15 Mubûhe omu mushekera e Sìyoni, muderhe bacishalise, bajire olusiku lukulu. 16 Muhamagale abantu, mulerhe engabo yoshi, mulâlikep olubaga. Muhamagale abashosi, mulerhe abana bacìri oku ìbêre lya bannina. Omu hya-mulume ahuluke omu mwage, n’omuhya w’emiramba arhenge omu kâ-buhya, boshì bazûke, bayìshe. 17 Kurhenga aha lusoq lw’aka-Nyamuzìnda kuhika aha luhêrero, abadâhwa ba Nnâmahanga bamulakire, bamubwîre, mpu: «Orhubabalire, mâshi Yagìrwa, obabalire olubaga lwâwe; orhabonese omwîmo gwâwe nshonyi, gulek’ishekerwa n’amashanja. Ka wâleka amashanja gakâderha, mpu: «Ngahi aligi olya Nyamuzìnda wâbo?»
Okuhwa kw’obuhanya: Okucunguka.
18 Nyakasane âyagalwa n’ecihugo câge, âcibera lukogo, âbabalira n’olubaga lwâge. 19 Nyakasane âshuza, âbwìre olubaga lwâge, erhì: «Lola oku namâkurhumira engano, idivayi n’amavurha mahyahya. Wâyigurha, ohimbe. Ntakanacilonza abantu bakushekere erhì bakurhindibuze. 20 Abashombanyi bâwe bakayisha enyanyar, nnambagalule, mbajûce oku ntuli n’oku manga. Ababashokolire nâbahirika omu nyanja ebwa bushoshôkero bw’izûba. Emirhumba yâbo yakaz’iyûdûkamwo akabayo kalumira omu cihugo coshi. Ntyo kwo bahungumuka balya boshi bàkujirire amabî.»
Obulêbi bw’ebiryo binji
21 Mwe bantu, murhacìyôbohaga, musîme munacishinge, bulya Nyakasane akozire eby’enkwira. 22 Ninyu, mwe nsimba z’erubala, murhaciyôbohaga, obuhasi bwamezire, emirhi yayanyire amalehe, emizeti n’emizâbîbu bijagalîre malehe. 23 Ninyu, mwe bantu b’e Siyoni, shamambiri n’omwishingo, musîme muli Nyakasane, bulya obushinganyanyas bwâge burhumire, ammuhîre enkuba, aniesize enkuba mpangûka omu mango gâyo, nk’oku byànalì burhanzi. 24 Enguli ziyunjwîre ngano, orhubindi rhwabulajika mavurha n’irivayi lihyahya. 25 «Nammurhengize galya mango g’enzige n’amahanzi n’ebizindêre, zirya ngabo zâni nali mmurhumîre nti zimmuyônere emyâka yinyu. 26 Mwâlya, munayigurhe oku munalonzize, munaharâmye Nyamuzinda winyu okola ebirhangâzo binji. Olubaga lwâni lurhakacibona nshonyi. 27 Lyo mumanya ntyo oku nie ndi ekarhî k’lsraheli, nie Nyakasane Nyamuzinda winyu, ci nta wundi Nyamuzinda. Nanga, nta mango olubaga lwâni lwâcibone nshonyit.
3
II.Amango mahyahya n’olusiku lwa Nyakasane
Nyakasane abulagira Mûka wâge oku bantu boshi
1 Enyuma ly’aho, nâdubulirakwou ngasi muntu Omûkav gwâni. Bagala binyu na bâli binyu bakaz’ilêba, abashosi binyu bakaz’ilôrha ebyâbà, n’emisole yinyu ekaz’ibonekerwa. 2 Mw’ezo nsiku, ciru n’abaja n’abaja-kazi, nâbadubulirakwo Mûka gwâni. 3 Nâshub’ijira ebirhangâzow emalunga n’en’igulu, muko, muliro n’ecitù c’omugî.» 4 Izûba lyâshuba mwizizi, n’omwêzi guhinduke nka muko, embere Olusiku lwa Nyakasane luyishe, Lusiku luhamu lwa kujugumya! 5 Ngasi yeshi wâshenge izîno lya Nyakasane, oyo ye wananafulumuke. Nk’oku Nyakasane aderhaga, oku ntondo ya Siyoni kwabà abafulumusire, n’aha Yeruzalemu habà aba Nyakasane ahamagalirex okulama.
Olubanja lwa Nnâmahanga oku mashanja
Cigabi ca 4 omu BHS, co ciciri ca 3 omu WLC
1 Muli ezo nsiku, nâshubiza Yuda na Yeruzalemuy omu bworhere bwâge bwa burhanzi, kwo Nyakasane adesire. 2 Nâshubûza amashanja g’ihanga, ngayandagalize omu lubanda Iwa Yozafatiz. Ho nagajikiza lubanja kw’ebi gajirire olubaga lwâni lw’Israheli: balushandâzire omu mashanja g’ihanga banagabâna ecihugo câni. 3 Abantu bâni babagabânyire, babayesha cigole, abanarha-bana babahindula mbaraga, n’abana-nyere bakaz’ibaguza mamvu bananywa. 4 Kwâgo kwâgo, mwe bishagala bya Tiri na Sidoni, bici mwandonzakwo? Ninyu mwe bihugo by’Abafilistini, ka mulonzize okucihôla kuli nie? Mumanyage, mukalonza mpu mwagereza okucihôla kuli nie, bwo na buno nammushangula amarhwea. 5 Mwarhôzire ensaranga zâni n’amasholo gâni, obuhirhi bwâni bwinjinja bwoshi mwazigulira emwinyu, mwajihira omu ngombe z’abazimu binyu. 6 Abasole b’e Yuda n’ab’e Yeruzalemu mwabaguza bujà emw’abantu b’e Yavânib mpu mubayâse ecihugo câbo. 7 Lero nkolaga nâbahamagala eyo munda mwàbagulîze, n’obwo buhanya bwoshi nâbudekereza oku irhwe linyu. 8 Bagala binyu na bâli binyu nâbaguliza bene Yuda, nabo babagulize Abasabeyic babà omu cihugo c’ekuli bwenêne. Ntyo kwo ndesire niono Nyakasane.
Okuhamagalwa kw’amashanja
9 Abantu boshid mubabwire ntya: Mucìrheganye oku matabâro. Hamagali entwâli, bayishe barhereme. 10 Mutule engôrho n’ebyuma binyu, emigushu yinyu mujiremwo amatumue, engonyi ederhe, erhi: «Ndi ntwâli.» 11 Bangâduki, nâyisha, mwe bihugo rhubibikînwe, mutwe akacâma hala. (Nnâmahanga, yandagaza entwâlif zawe). 12 Mucîmoge, mwe lubaga, muyinamukire omu lubanda lwa Yozafati, bulya mwo nâbwarhala, ntwîre amashanja goshi olubanja. 13 Murhemage, mwayêzize, muhûle, munakande, emikenzi, enkuluba, byayunjwire. 14 Musiribulire mula lubanda lw’olubanja, bulya Nnâmahanga aling’itwîra olubanja omu lubanda lw’emihigog.
Olusiku lwa Nyakasane
15 Izûba n’omwêzi byabîre budufu, enyenyêzi zazima. 16 Nyamuzinda alumbîre e Siyoni, izu lyage liyumvikîne kurhenga e Yeruzalemu, empingu n’igulu byageramwo omusisi. Ci kwône Nnâmahanga aba lwâkiro lw’olubaga lwâge, mpenzi y’abana b’Israheli. 17 Ho mwâmanyire oku nie Nyakasane Nyamuzinda winyu, obà e Siyoni, ntondo yâni ntagatifu. Yeruzalemu habà hantu hatagatifuh, ebigolo birhakacihalabarha.
Okushub’igaluka kw’obwami bw’lsraheli
18 Muli olwo lusiku entondo zahulula mamvu mahyahya, n’amarha oku rhurhondo. Emmanda za Yuda zoshi zahululamwo amîshi. Omu nyumpa ya Nnâmahanga mwarhenga enshôko yanywêsa akabanda ka Akasiyai. 19 Misiri abà cihugo cihehêrere, na Edomu yacîbêra mpinga bwâmwa, bulya abo bantu barhindibuzize bene Yuda, bàbulaziremwo muko munji gw’abêru-kwêru. 20 Ci kwônene Yuda ayûbakamwo ensiku zoshi, na Yeruzalemu agandâze iburha oku lindi. 21 Nâcîhôlera omuko gwabo, ntakalemberaj amabî, na Nyakasane agandikak aha Siyoni.
a1.4 Eco cinwa ciyêrekire enzige zàrhêraga ecihugo. Ebiryanyi by’emburho bigwerhe mazìno ani emw’Abahabraniya: gazam, yeleq, hasîl, arbeh. Arbeh lyo izino balug’ikolesa; kwo kuderha «mukunduzi».
b1.7 Bazivungunyula: omu Cihabranìya, aho bahadesire ntya: «okuli, àmuyunula, anamubâge».
c1.8 : Ako kanwa k’omulêbi kabwizirwe abana ka mishîbo: sunzu gwo mwambalo gw’emishîbo n’obucîyûnjuze emw’Abayahudi.
d1.9 : Oburherekêre (lola muli Lev 2) n’obugashânize bwa ngasi lusiku kwàlì kurherekêra ebihingwa omu ishwa: nshâno, mamvu, mavurha. Lola muli Lub 29,38-42; Mib 28,3-8.
e1.13 : Muyishe omu ka-Nyamuzìnda (lola 2,17).
f1.14 : Murhegeke: ko kuderha mucêse, mushuke, murhenze ebyâha. Guli mulâliko gw’okucîyûnjuza n’okushenga nk’oku omu 2,12-13. 15-17; lola Yon 3,5-9.
g1.17 : Ako kanwa karhayumvikini bwinja, kuli kuderha nkaba oku emburho barhwêraga erhameraga.
h1.20 : Mabira erhi mulìro, lola 2,3 n’engulumira: cimanyiso ca canda cikali, lola Am 7,4.
i2.1 : Mishekera: mishekera na ngoma «duba duba» za matabâro abayâka bayâke, obuhane buli hofi, lola Iz 18,3; Hoz 8,1; Yer 4,5; 6,1. Kandi neci, omushekera n’engoma bibà bya kulâlika kwa kurherekêra, lola Mib 10,2-10; Yow 2, 15; ntyo kwo bayish’ilâlika enshimânano nkulu y’ab’isho gwa, aha lusiku luzinda lw’igulu, lola Iz 27,13; 1 Ts·4, 16-17; 1 Kr 15, 52.
j2.1 – 2, 1-11: Okuhuluza: emirongo 1-11 eshubirire okuderha okurhêrwa n’enzige nka kuno ngabo ya balwi ntalindirwa, lola 1,15: Olusiku lwa Nyamuzinda.
k2.2 : Mwìzizi: nk’enzige zihundire ecihugo zinasike izûba, gube mwizimya. Lola Maf 9,2. Engabo: Omu Cigereki, badesire: «nka kula lukula, kwo edwîrhe yarhanda engabo»; omu Cihabraniya: «nka kula lukula arhanda,
l2.4 : Babicinagiza: enzige kwo zihârhula nka biterusi (nfarasi); kwo ziri nka balwî bashonyire bulibirha oku nfarasi, lola Nah 2,4-7,11; 3, 2-3. 15-17, ornu nsiku zafulûlwa buzinda.
m2.7 : Mukâba: omu Cigreki, n’omu buhindule bwa Vulgata, badesire: «kuyahuka» (nta kuyahuka); omu Cihabraniya, baderha: «kugwarhana» (nka kula enjuci zisimbana haguma).
n2.11 : lzù lya Nnâmahanga: mukungulo n’omulazo, lola 4,16; Lub 19,16+; Amo 1, 2; Lul 18,14; 29, 3-9.
o2.14 : Omunago gwashuh’iyisha, abantu bahinge banayêze, lola Lush 7,13-14; 16,10,15.17………. ; Hag 2,15-19; ago mango, olubaga lwashubirira okukarherekêra, lola 1,9.
p2.16 : Mulâlike, erhi muhamagale: ko kuderha mushûke, mucêse, lola 1,14.
q2.17 : Luso: kwo kuderha embuga, ebushoshôkero bw’ecirhînyiro, lola 1 Bam 6,3; Eze 40,48-19; aha karhî k’omuhango n’oluhêrero lw’okuyôkera enterekêro, lola 1 Bam 8, 64; 2 Nga 8,12. Ahadâhwa nka basalira banayêrekere ebwa cirhînyiro.
r2.20 : Enyanya: enzige zayisha enyanya kwo ziri nka mushombanyi Nnâmahanga arhumire kurhenga «Enyanya», elugulu, mpu ahane abantu oku mabî gâbo, lola Yer 1,13-15+; Ez 26,7.
s2.23 : Bushinganyanya: kuli kuderha nkaba oku Nyamuzinda ye Mushinganyanya atwa n’obushinganyanya, arhalenganya; erhi kandì: Nyamuzinda ye hâna obushinganyanya, ye galula abantu omu bushinganyanya. Nn’obushinganyanya wayisha ye Kristu, mwigîrlza w’obushinganyanya; lola Hoz 10,12 (Cihabraniya), na Yer 23,6; 33,15. – Burhanzi: mîra (omu Cigereki n’e Vulgata); «omu mwêzi murhanzi»(Cihabraniya).
t2.27 BHS na WLC bajira mandiko maguma ci barhaganja emilongo n’okuyiberûla kuguma. Aha, BHS ayimangire omu milongo 27; WLC yehe ahisire omu milongo 32. Omu cigabi cikulikire WLC agwerhe milongo 21 n’obwo BHS agwerhe irhanu yône; BHS agwerhe ecigabi ca 3 n’eca kani, n’obwo WLC yehe agushire eca 3 n’eca 4, caba cigabi ciguma ca milongo 21
u3.1 bulya okubulaga kuli kushereza, aha rhukolesize ecinwa: KUDUBULIRA; larha wampugulaga ago mashi! erhi nnakola mudahwa, eyi nfarasè rhuziga yarhuma nasalira nti Nnâmahanga arhubulagirekwo Mûka Mtagatifu. Lero larha ambwira erhi okubulaga kuba kukabulira erhi kushereza, Nnâmahanga arhakabulaga Mûka gwâge ci anamudubulira kuli/omu bamushenzire ye!
v3.1 Mûka: Nyamuzinda afûhire abantu boshi Omûka gwâge, buzira kabôlo, nka kulya Musa anaderhaga, lola muli Mib 11,29. Ogwo Mûka guli gwa kulêba, kwa bîlorho erhi kwa buyagânwa, lola Mib 12, 6; cinali cirhumire c’omurhima nkana muhyahya, lola Eze 11,19-20; 36, 26-27.
w3.3 : Birhangâzo: cimanyiso ca kuderha oku Nyamuzinda ayishitwa olubanja luzinda, amango g’Olusiku lwâge, lola 1,15; 2,1-2,10; Am 8,9.
x3.5 : -ahamagalîre okulama: abafulumusire olufu bahâhwa okulamira aha Yeruzalemu, kwo kuderha bahâbwa akalamo kinja. -Mashanja: Nyamuzinda ashub’iyûbaka Israheli, ci amashanja galibuzize Israheli gahanwa, lola Abu 15-21. Ebinwa bya Nyamuzinda n’eby’omulêbi bijîre byageranamwo, eri ngushè, nka 4,1-8, 12-13.17…
y4.1 Yeruzalemu: Nnâmahanga ashuh’iyûbaka, adêkereze olubaga lwâge, kwo na kugalula abàhêsirwe myahwemyahwe.
z4.2 : -Yozafati: kwo kuderha «Nyamuzinda lubanja atwa», lola 4,12. Eri izîno liri lya mugani gwa kumanyisa oku Nyamuzinda ayish’itwira amashanja olubanja, lola Yer 25,31; Iz 66,16; kwo «Kabanda k’emihigo», Iola omulongo gwa 14. -Israheli: Lubaga lwa Nyamuzinda lwoshi, ci arhali bwâmi bw’lsraheli bw’Emênè bwône; lola 2,23.27; 4,1. -Cihugo câni: kanwa ka kukengeza oku balulizagya Abayahudi omu bihugo b’ihanga, mwâka gwa 597 na 586, n’oku Yeruzalemi n’ecihugo coshi calìbuzibagwa na Bene Kaldeya n’ebindi bihugo bya hofi n’e Buyahudi, lola Eze 21,23-37; 25; Abu 11-14; Nah 3,10.
a4.4 : Tiri na Sidoni: bishagala bikulu by’Abafenisi n’Abafilistini. Ebyo bihugo byombi birikwo olubanja, bulya byakâg’iyish’ihagula e Buyahudi, okuhêka Abayahudi buja n’okubaguza, nk’omu mwâka gwa 597 na 586. -Marhwe: Nyamuzinda acihôlera olubaga lwâge: «isu oku isù», lola Lub 21,25+: «oku omwîra akujira…», lola 4, 5-8; Abu 15; Lul 7,15-17.
b4.6 : Yavâni: Cihugo c’Ahagreki, bo Bagreki kiki.
c4.8 : Basabeyi: lubaga lwa barhunzi omu Ifo lya Arabiya, lola Yer 6, 20; Ayu 6, 19; 1Bam 10,1..
d4.9 : -Boshi: embaga zoshi zatwîrwa olubanja, lola 4,1-3; nk’oku binadesirwe: 4,11-14; 15-17. -Mucirheganye: kwo kuderha «Mushuke, mucêse, murhenze ebyâha»: amatabâro ciri cìjiro ca butagatifu; lola 2,16; lz 13, 3; Yer 6, 4; 22, 7.
e4.10 : Matumu: amango g’omurhûla gw’ensiku n’amango, omu k’enâma, garhaciyisha, ci gayisha, lola Iz 2,4; 11,6… , buna kukwânîne okulwa.
f4.11 : Ntwâli: entwâli za Nnâmahanga bo bamalahika (erhi «abatagatifu», lola Zak 14,5).
g4.14 : Mihigo: eco cinwa cirimwo kunji: cidesire enfuka barhwêramwo engano (mahemba), lola Iz 28,27; 41,15; Am 1,3. Nka yali mirimo (lola 4,13), kukwânîne okuderha: «kabanda k’enfuka,,; ci eco cinwa cidesire kandi: «kabanda k’Emihigo», hantu ha kutwa olubanja.
h4.17 : Hatagatifu: hantu harhînywa, lola Iz 51,23; 52,1; Yer 31,40; Nah 2,1; Abu 17; Zak 9,8; 14,21.
i4.18 : Akasiya: hantu harhamanyikini, ci kuli kuderha oku amango minja gayiruka, ecihugo cayinjiha.
j4.21 : Ntakalembera: eri mpindulo y’ecigereki n’ecisiriyaki; ecihabraniya cidesire: «Ntacihôlere omuko gwâbo, ntânalekaga bwacihôla.» Okuyumva aho kulì kuzibu, nkaba ako kanwa kàli kwânîne kakulikire omulongo gwa 19.
k4.21 «kugandika», kurhôla obukulu halebe onahabêre kwa burhwâli; e Kaziba eba echishagala baderha NGANDO